Yr Hen Iaith

Er mwyn deall datblygiad llenyddiaeth Gymraeg yn yr ail ganrif ar bymtheg, rhaid trafod y Beibl eto. Yn dilyn cyhoeddi Beibl William Morgan yn 1588, cyhoeddwyd fersiwn diwygiedig yn 1620. ‘Beiblau pulpud’ oedd y cyfrolau hyn, llyfrau mawr a ddefnyddid yn yr eglwys ond a oedd yn rhy ddrud i’r rhan fwyaf o’r Cymry eu prynu. Ond cyhoeddwyd un tra gwahanol yn 1630, y ‘Beibl Bach’, un a oedd dipyn yn llai o ran maint ac felly’n rhatach. Wrth drafod ei arwyddocâd yn y bennod hon, craffwn ar ragymadrodd y Beibl Bach, ysgrif hynod ddiddorol sy’n annog y darllenydd i adael i’r beibl hwn fyw yn tŷ ag ef ‘fel cyfaill’ ac ‘fel anwylddyn.’ O safbwynt hanes crefydd yng Nghymru, dyma garreg filltir a fyddai’n hybu Piwritaniaeth yn y pen-draw. Ac o safbwynt hanes llenyddiaeth Gymraeg, byddai’r cyhoeddiad hwn yn hybu llythrennedd yn sylweddol. ** ‘Friend and Dear Person’: The Little Bible of 1630 In order to understand to development of Welsh literature in the seventeenth century, we have to discuss the Bible again. Following the publication of William Morgan’s Bible in 1588, a revised version was published in 1620. These were ‘pulpit bibles’, big books used in the church which were too expensive for most Welsh people to buy. But a very different one was published in 1630, the Beibl Bach or ‘Little Bible’, one which was quite a bit smaller in size and thus cheaper. While discussing its significance in this episode, we examine the Beibl Bach’s introduction, an extremely intersting piece of writing which urges the reader to let this bible live in the house with him ‘like a friend’ and ‘like a dear person.’ From the point of view of Welsh religious history, this was a milestone which would encourage Puritanism eventually. And from the point of view of Welsh literary history, this publication would encourage literacy considerably. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: 'Might Have Done' gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - J. Gwynfor Jones, Crefydd a Chymdeithas [:] Astudiaethau ar Hanes y Ffydd Brotestannaidd yng Nghymru c.1559-1750 (2007), a phennod VII yn enwedig. - am ymdriniaeth ffuglennol â dylanwad y Beibl Bach, gw. y bennod ‘1630’ yn Jerry Hunter, Y Fro Dywyll (2014). - gw. hefyd yr Ysgrifau cydymaith sy’n cael eu cyhoeddi yn adran ‘Culture’ y papur arlein Nation.Cymru.

Ar ôl nodi bod llwyth o ganu caeth Cymraeg o’r cyfnod ac enwi rhai o feirdd pwysig nad oes gennym amser i’w trafod, canolbwyntiwn ar ddwy gerdd gaeth o ddechrau’r ail ganrif ar bymtheg sy’n cynnig mewnwelediad i fywyd un teulu uchelwrol – Dafydd Llwyd a’i wraig Catrin Owen o’r Henblas, Llangristiolus, Môn. Edrychwn yn gyntaf ar gywydd a gyfansoddwyd Dafydd pan fu farw Catrin yn 1602, cerdd sy’n mynegi galar y gŵr mewn modd personol a chofiadwy. Trafodwn wedyn gyfres o englynion a gyfansoddasai Catrin pan aeth eu mab nhw, Siôn i astudio yn Rhydychen. Mae’r gerdd hon yn cyflwyno cyngor y fam i’w mab, ac mae naws y cyngor yn rhyfeddol o debyg i’r hyn y gellid disgwyl i rieni ddweud wrth eu plant heddiw! Ar ganol ei gwrs gradd yn Rhydychen oedd Siôn pan fu farw’i fam, ac felly mae’r ddwy gerdd gyda’i gilydd yn gyfle i ni weld y tu mewn i fywyd – a marwolaeth – y teulu hwn ac ystyried y modd yr oedd barddoniaeth yn gyfrwng iddynt fynegi’u teimladau. ** ‘The Beloved Path of Being Married to Her’: A Mother’s Counsel and a Husband’s Grief After First noting that there is a great amoung of Welsh strict-metre poetry from the period and naming some of the important bards whom we don’t have time to discuss, we concentrate on two poems from early in the seventeenth century which offer insight into the life of one family of uchelwyr – Dafydd Llwyd and his wife Catrin Owen from yr Henblas, Llangristiolus, Anglesey. We look First at a cywydd composed by Dafydd when Catrin died in 1602, a poem which expresses the husband’s grief in a personol and memorable manner. Then we discuss a series of englynion which Catrin had composed when their son, Siôn, went to study at Oxford. This poem presents the mother’s counsel to her son, and the nature of this counsel is amazingly similar to what one might expect parents to say to their children today! Siôn was in the middle of his course of study in Oxford when his mother died, and so these two poems together offer an opportunity for us to see inside the life – and death – of this family and consider the way in which poetry offered them a medium for expressing their feelings. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: 'Might Have Done' gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Nesta Lloyd (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu’r Ail Ganrif ar Bymtheg (199). - gw. hefyd yr Ysgrifau cydymaith sy’n cael eu cyhoeddi yn adran ‘Culture’ y papur arlein Nation.Cymru

A ninnau wedi recordio 50 o benodau, rydym ni’n dathlu’r garreg filltir trwy drafod un o feirdd mwyaf diddorol y cyfnod modern cynnar, Richard Hughes o Gefnllanfair yn Llŷn. Nodwn ei fod yn un o nifer o feirdd Cymraeg a oedd yn treulio llawer o amser yn Llundain yn oes Elizabeth I. Roedd Richard Hughes yn ffwtman, yn was a wasanaethai’r frenhines ei hun, ond yn ogystal â threulio amser yn y llys yn Llundain roedd hefyd yn ymweld yn gyson â’i hen fro, fel y tystia’i farddoniaeth. Yn wir, mae’i waith yn rhyfeddol o amrywiol, yn cynnwys cerddi rhydd a cherddi caeth o ran mesur, ac, o ran themâu, yn cynnwys: cerddi serch cwrtais a cherddi sy’n trafod rhyw mewn modd masweddus iawn; cerddi am fywyd yn Llundain a cherddi am Ben Llŷn (gan gynnwys englyn sionc i gwch Ynys Enlli); cerddi sy’n talu teyrnged i unigolion a cherddi sy’n dychanu pobl eraill. Ac, ie, roedd trafod barddoniaeth Richard Hughes yn fodd i Richard Wyn Jones ddysgu hen air Cymraeg am dŷ bach – cachdy! ** A Poet in Two Worlds: Richard Hughes of Cefnllanfair As we record our 50th episode, we celebrate the milestone by discussing one of the most interesting poets of the early modern period, Richard Hughes of Cefnllanfair in Llŷn. We note that he was one of several Welsh poets who spent a great deal of time in London in the age of Elizabeth I. Richard Hughes was a footman who served the queen herself, but in addition to spending time in the court in London he also visited his old home frequently, as his poetry demonstrates. Indeed, his work is wonderfully varied, including poetry in both free and strict metres and, as far as themes are concenred, including: courtly love poetry and poems which treat sex in an extremely bawdy manner; poems about life in London and ones about Pen Llŷn (including a lively englyn to the Bardsey Island boat); poems which pay tribute to individuals and ones which satirize other people. And, yes, discussing the poetry of Richard Hughes enabled Richard Wyn Jones to learn an old Welsh word for toilet – cachdy (shit-house)! Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: 'Might Have Done' gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Jerry Hunter, ‘“Ond Mater Merch”: Cywydd Llatai Troseddol Tomos Prys’, Llên Cymru 46 (2023) - Nesta Lloyd (gol.), Ffwtman Hoff: Cerddi Richard Hughes Cefnllanfair (1998). gw. hefyd yr erthygl berthnasol a fydd yn ymddangos yn adran ‘Culture’ Nation.Cymru erbyn diwedd yr wythnos.

Dechreuwn yn y bennod hon drwy ystyried rhywbeth y mae llawer ohonom yng Nghymru’n ei gymryd yn ganiataol, sef y gwahaniaeth rhwng canu caeth Cymraeg a chanu rhydd. Awgrymwn fod agweddau cymdeithasol ac ideolegol ar y gwahaniaeth mydryddol sylfaenol hwn. Canolbwyntiwn ar farddoniaeth rydd a gyfansoddwyd yn yr unfed ganrif ar bymtheg ac ar ddechrau’r ganrif nesaf ac mae trafod dau fath o fesur rhydd yn fodd i ni ystyried cwestiynau mawr yn ymwneud â’r berthynas (a’r gwahaniaeth) rhwng yr hen a’r newydd ac y ‘brodorol’ a’r ‘estron’. Nodwn fod lleisiau barddol benywaidd yn ymddangos yn y corff newydd hwn o farddoniaeth ac edrychwn yn fanwl ar gerdd angerddol sy’n protestio’n erbyn dadgoedwigo cymoedd y De (ac sy’n rhoi’r bai am y dinistr ecolegol hwn ar ‘y Saeson’). *** Episode 49 Love, Protest and the Ideology of Meter: the Free-Meter Poetry We begin in this episode by considering something many of us in Wales take for granted, namely the difference between Welsh-language strict-meter poetry and free-meter poetry. We suggested that there are social and ideological dimensions to this fundamental metrical difference. We concentrate on free-meter poetry composed during the sixteenth century and early in the following century and discussing the two kinds of free-meter verse provides an opportunity to consider big questions concerning the relationship (and difference) between the old and the new and the ‘native’ and the ‘foreign’. We note that female voices appear in this new body of poetry and we look at a poem which protests passionately against the deforestation of the valleys of South Wales (and which puts the blame on ‘the English’ for this ecological destruction). Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: 'Might Have Done' gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Brinley Rees, Dulliau’r Canu Rhydd 1500-1650 (1952). - Cennard Davies, ‘Early Free-Meter Poetry’ a Nesta Lloyd, ‘Late Free-Meter Poetry’ yn R. Geraint Gruffydd (gol.), A guide to Welsh literature c.1530-1700 (1997). - Christine James, ‘Coed Glyn Cynon’, yn Hywel Teifi Edwards (gol.), Cwm Cynon (1997).

Dyma bennod a recordiwyd o flaen cynulleidfa fyw yn siop lyfrau Storyville, Pontypridd yn ystod Eisteddfod Genedlaethol 2024. Ac yntau newydd orffen ei ddarllen, roedd Richard Wyn Jones am drafod llyfr diweddaraf ei gyd-gyflwynydd, Dros Gyfiawnder a Rhyddid. Mae’n gyfrol sy’n darlunio hanes cymuned Gymraeg benodol yn ystod Rhyfel Cartref America, gan ganolbwyntio mewn dull storïol ar y dynion yn y fyddin ond gan ystyried hefyd eu perthynas â’u cymuned gartref yn Wisconsin. Mae’r stori’n cael ei hadrodd trwy gyfrwng geiriau Cymraeg gwreiddiol y Cymry Americanaidd hyn, ac yn ôl Richard Wyn Jones, ‘mae’n syfrdanol’ ei bod hi’n bosib cyflwyno cymaint o’r hanes cyffrous hwn yn y modd hwn. A nifer o brif gymeriadau’r stori wedi’u geni yn yr Unol Daleithiau a’u magu’n siarad Cymraeg fel eu mamiaith, mae hefyd yn bennod ddiddorol yn hanes cymdeithasol yr Hen Iaith. Ac fel y noda Richard Wyn Jones, mae’r modd y maen nhw’n ysgrifennu am ryfel yn Gymraeg yn cysylltu’r deunydd hwn â llawer o lenyddiaeth Gymraeg o’r Oesau Canol a drafodwyd yng nghyfres gyntaf y podlediad hwn. ** Prynwch 'Dros Gyfiawnder a Rhyddid' ** https://www.ylolfa.com/products/9781800993815/dros-gyfiawnder-a-rhyddid-y-cambrian-guards-caethwasiaeth-a-rhyfel-cartref-america Storyville Books Pontypridd: https://www.storyvillebooks.co.uk/ Special Episode: Writing about war in Welsh . . . in America! This is an episode which was recorded before a live audience in Storyville Books, Pontypridd during the 2024 National Eisteddfod. As he had just finished reading it, Richard Wyn Jones wanted to discuss his co-presenter’s latest book, Dros Gyfiawnder a Rhyddid [‘For Justice and Freedom’]. It’s a volume which relates the history of a particular Welsh community during the American Civil War, concentrating in narrative fashion on the men in the army while also considering their relationship with their home community in Wisconsin. This story is told through the original Welsh words of these Welsh Americans, and according to Richard Wyn Jones, ‘it’s amazing’ that it’s possible to present so much of this exiting history in this manner. As a number of the story’s main characters were born in the United States and raised speaking Welsh as their first language, it’s also an interesting chapter in the social history of the Old Language. And as Richard Wyn Jones notes, the way in which they write about war in Welsh connects this material to a great deal of medieval Welsh literature which was discussed in the first series of this podcast. ** Buy 'Dros Gyfiawnder a Rhyddid ** https://www.ylolfa.com/products/9781800993815/dros-gyfiawnder-a-rhyddid-y-cambrian-guards-caethwasiaeth-a-rhyfel-cartref-america Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: 'Might Have Done' gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Jerry Hunter, Dros Gyfiawnder a Rhyddid [:] Y Cambrian Guards, Caethwasiaeth a Rhyfel Cartref America (Y Lolfa, 2024).

Yr ymryson a gynhelid rhwng Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal yn y 1580au yw’r ddadl farddol hwyaf yn holl hanes yr iaith Gymraeg. Mae’n cynnwys 53 o gywyddau a thros 4,000 o linellau, a marwolaeth yr hen fardd Wiliam Cynwal yw’r unig beth a ddaeth â’r ymrafael i ben. Trafodwn yr ymryson rhyfeddol hwn yn y bennod hon, gan egluro’r dechrau cyn craffu ar hanfod y ddadl. Roedd Edmwnd Prys wedi derbyn ei addysg yng Nghaergrawnt a Wiliam Cynwal yn fardd traddodiadol a raddiodd mewn eisteddfod, a gwelwn fod dau fath o ddysg yn ymrafael, y naill yn newydd a’r llall yn hen. Mae’n bosib ei gweld fel dadl ynghylch dyfodol barddoniaeth Gymraeg. Ond, er gwaethaf y pynciau esoterig a’r themâu diwylliannol sy’n gwau trwy’r cerddi ymryson hyn, mae’r ddau yn ymosod yn bersonol ar adegau hefyd, wrth i Edmwnd Prys alw Wiliam Cynwal yn hen a’r bardd yntau’n ensynio bod Prys yn dew. One Heck of an Argument: The Bardic Debate between Edmwnd Prys and Wiliam Cynwal The ymryson held between Edmwnd Prys and Wiliam Cynwal in the 1580s is the longest bardic debate in the entire history of the Welsh language. It contains 53 poems in the strict-metre cywydd form and more than 4,000 lines, and it was only the death of the old bard Wiliam Cynwl which brought the contention to an end. We discuss this amazing ymryson in this episode, explaining its origin before examining the essence of the argument. Edmwnd Prys received his education in Cambridge while Wiliam Cynwal was a traditional bard who graduated in an eisteddfod, and we see that two kind of learning are contending, one new and the other old. It’s possible to see this as a struggle over the future of Welsh poetry. Yet despite the esoteric subjects and cultural themes woven through these debate poems, the two also engage in personal insults at times, with Edmwnd Prys calling Wiliam Cynwal old and the bard suggesting that Prys is fat. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: 'Might Have Done' gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Gruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (1986) - Gw. hefyd yr ysgrif berthnasol yn Nation.Cymru

Mae’r bennod hon yn canolbwyntio ar y ffactorau a oedd yn tanseilio’r gyfundrefn farddol Gymraeg yn ystod ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg. Trafodwn dair her yn benodol, gan ddechrau gyda’r ffaith bod pwll nawdd yn crebachu gan ei gwneud yn anos i fardd ennill bywoliaeth trwy ganu mawl. Ystyriwn her syniadau ac agweddau’r dyneiddwyr hefyd a’r ymrafael rhwng dau fath o ddysg yn y cyfnod. Ac yn olaf, crybwyllwn y modd yr oedd technoleg newydd y wasg argraffu yn cynnig her o fath arall. Clywir hanesyn am uchelwr a ddangosodd ddirmyg i fardd mawl mewn modd cofiadwy a cheir cyfle i wyntyllu dadansoddiad Marcsaidd o’r newidiadau hyn yn hynt hanes ein diwylliant llenyddol. * ‘The Job of the Bards is without Dignity’: Bards, Humanists and Karl Marx This episode concentrates on the factors which were undermining the Welsh bardic order during the second half of the sixteenth century. We discuss three challenges specifically, beginning with the fact that the pool of patronage was shrinking and making it more difficult for a bard to earn a living by composing praise poetry. We also consider the challenge posed by the ideas and attitudes of the humanists and the struggle between two kinds of learning in the period. Finally, we note the way in which the new technology of the printing press was presenting a different kind of challenge. You’ll hear an anecdote about an uchelwr who showed his contempt for a praise poet in a memorable manner and there is ample opportunity to explore a Marxist analysis of these changes in the course of our literature’s history. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - R. Brinley Jones, The Old British Tongue: The Vernacular in Wales 1540-1600 (1970) - Branwen Jarvis, 'Llythyr Siôn Dafydd Rhys at y Beirdd', Llên Cymru 12 ac hefyd yn y gyfrol Llinynnau (1999) - Jerry Hunter, ‘Cyfrinachau ar Dafod Leferydd: Ideoleg Technoleg yn yr Unfed Ganrif ar Bymtheg’ yn Angharad Price (gol.), Chwileniwm [:] Llenyddiaeth a Thechnoleg (2002)

Gan ein bod ni wedi edrych ar y berthynas rhwng dyneiddiaeth, Protestaniaeth a’r iaith Gymraeg yn ddiweddar, dyma gyfle i ystyried ochr arall ceiniog y Diwygiad. Trafodwn ychydig o lenyddiaeth Gymraeg Gatholig yr unfed ganrif ar bymtheg yn y bennod, gan ganolbwyntio ar ddau gyfaill rhyfeddol, Morris Clynnog a Gruffudd Robert. Bu’n rhaid i’r ddau ddyn yma o ogledd-orllewin Cymru ffoi i’r cyfandir oherwydd eu crefydd pan ddaeth y frenhines Brotestannaidd Elizabeth I i’r orsedd. Cyhoeddi llyfrau Cymraeg ym Milan, cwffio rhwng y Cymry a’r Saeson yn y Coleg Seisnig yn Rhufain, cynhyrchu llyfr Cymraeg Catholig ar wasg anghyfreithlon mewn ogof yng Nghymru – roedd yr alltudion Cymreig hyn yn gysylltiedig â rhai o’r penodau mwyaf anhygoel yn hanes yr iaith Gymraeg. ** Italy’s Welsh-language Literature and an Illegal Printing Press in Wales As we’ve been looking recently at the relationship between humanism, Protestantism and the Welsh language, here’s an opportunity to look at the other side of the Reformation’s coin. In this episode we discuss some of the Welsh-language Catholic literature of the sixteenth century, concentrating on two extraordinary friends, Morris Clynnog and Gruffudd Robert. These two men from north-west Wales had to flee to the continent because of there religion when the Protestant queen Elizabeth I came to the throne. Publishing Welsh books in Milan, fighting between the Welsh and the English in Rome’s English College, producing a Welsh-language Catholic book on an illegal printing press in a cave in Wales – these Welsh exiles were connected with some of the most amazing chapters in the history of the Welsh language. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Geraint Bowen, Welsh Recusant Writings (1999) - Angharad Price, Gwrthddiwygwyr Cymreig yr Eidal (2005) - Angharad Price, ‘Y Cymry yn yr Eidal’ yn Gororion (2023)

Yn y bennod hon trafodwn gamp ryfeddol William Morgan, Beibl Cymraeg 1588. Bid a fo am ei harwyddocâd crefyddol amlwg, canolbwyntiwn ar arwyddocâd y garreg filltir hon o safbwynt hanes yr iaith Gymraeg a’i llenyddiaeth. Un o’r pethau sy’n gwneud y Gymraeg yn iaith mor anhygoel o gyfoethog yw’r amrywiaeth o gyweiriau sydd ar gael i awduron, a Bebil 1588 yn anad dim a sicrhaodd fod ganddi gywair llenyddol aruchel arhosol. Mae’r undod ieithyddol hwn wedi profi’n hynod bwysig o safbwynt hunaniaeth Gymreig hefyd. Cawn gyfle hefyd i nodi ymateb rhai Cymry cyfoes, gan gynnwys cywydd mawl gan y bardd Rhys Cain sy’n tynnu sylw mewn modd cofiadwy at gamp ieithyddol William Morgan. * * ‘Proper Welsh for all of the Welsh People’: The 1588 Bible In this chapter we discuss William Morgan’s amazing achievement, the 1588 Welsh Bible. Not ignoring its obvious religious significance, we concentrate on the significance of this milestone from the point of view of the history of the Welsh language and its literature. One of the things which makes Welsh such an incredibly rich language is the variety of registers available to authors writing in Welsh, and it was the 1588 Bible above all else which ensured that it has an enduring elevated literary register. This linguistic unity has proven to be extremely important in the context of Welsh identity as well. We all get a chance to note the reactions of some contemporary Welsh people, include a poem of praise by the bard Rhys Cain which draws attention in a memorable fashion to William Morgan’s linguistic feat. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Prys Morgan, Beibl i Gymru (1988).

‘Dwi wir wedi fy llorio gan hyn’ yw un o’r pethau a ddywed Richard Wyn Jones ar ôl clywed am ragymadrodd syfrdanol yr Esgob Richard Davies i Destament Newydd 1567. Dyma ysgrif lenyddol fywiog sy’n hynod ddiddorol – ac yn hynod arwyddocoal – o safbwynt hunaniaeth Gymreig y cyfnod. Mae hefyd yn ddarn o bropanda Brotestannaidd sy’n troi’r gwirionedd y tu chwith allan gan ddarlunio’r Hen Frytaniaid fel rhyw fath o broto-Brotestaniaid a honni mai dychwelyd eu hen ffydd iddynt yn hytrach na’u cyflwyno i ffydd newydd yr oedd y Diwygiad Protestannaidd. Ond mae hefyd yn cyflwyno cnewyllyn o wirionedd o fath arall wrth drafod yr hen ryfeloedd rhwng Cymru a Lloegr ac mae’n rhyfeddol gweld Richard Davies yn trafod coron Loegr mewn modd negyddol gan ei fod yn gwasanaethu’r goron honno fel esgor yn Eglwys Loegr! * The Old and the New, The True and the False: Richard Davies’ Introduction ‘I am really floored by this’ is one of the things which Richard Wyn Jones says after hearing about Bishop Richard Davies’ amazing introduction to the Welsh New Testament published in 1567. Here is a lively literary piece which is incredibly interesting – and incredibly significant – in terms of Welsh identity in the period. It’s also a piece of Protestant propaganda which turns the truth inside out by portraying the Ancient Britons as some kind of proto-Protestants and claiming that the Protestant Reformation was returning their old faith to the Welsh rather than presenting them with a new one. But it also presents a kernel of truth of some kind while discussing the old wars between Wales and England, and it’s extraordinary to see Richard Davies discussing the English crown in such a negative manner, considering the fact that he was serving that crown as a bishop in the Church of England! Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Prys Morgan, Beibl i Gymru (1988). - Glanmor Williams, ‘Richard Davies, Bishop of St. Davids, 1561-81’, Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1948, 147-169.

Yn y bennod hon, dechreuwn hoelio sylw ar bwnc sydd o’r pwys mwyaf i hanes yr Hen Iaith a’i llenyddiaeth – cyhoeddi’r Beibl yn Gymraeg. Dechreuwn y tro hwn gyda’r Testament Newydd a gyhoeddwyd yn 1567, gan egluro bod rhaid deall y cyd-destun gwleidyddol yn ogystal â’r cyd-destun crefyddol er mwyn deall y garreg filltir hon o ddatblygiad. Er bod rhai’n hoffi gweld y Beibl Cymraeg fel ‘iawndal’ Elizabeth I am yr hyn a wnaeth ei thad, Harri VIII, i’r Gymraeg gyda’r ‘Deddfau Uno’, dadleuwn i’r gwrthwyneb ac awgrymu bod y ddau ddatblygiad yn deillio o’r un cymhelliad gwleidyddol i ganol grym a sicrhau unffurfiaeth trwy’r deyrnas. Mae’n ddiddorol nodi felly mai unffurfiaeth wleidyddol a chrefyddol a nid unffurfiaeth ieithyddol a oedd yn bwysig i Elizabeth. Trafodwn gyfraniad yr Esgob Richard Davies a chodi pwnc a gaiff sylw yn y bennod nesaf hefyd – y ffug-hanesyddiaeth a alwodd Saunders Lewis yn ‘bropaganda’r Eglwys Brotestannaidd’. * In this episode we begin focusing on a subject which is of the greatest importance to the history of the Old Language and its literature – publishing the Bible in Welsh. We begin this time with the Welsh translation of the New Testament published in 1567, explaining that one needs to understand the political context as well as the religious context in order to understand this milestone development. Although some like to see the Welsh Bible as ‘compensation’ given by Elizabeth for that which her father, Henry VIII, did to the Welsh language with the ‘Acts of Union’, we argue the opposite and suggest that both developments stemmed from the same political desire to centralize power and ensure uniformity in the realm. It’s interesting to note that political and religious uniformity were important to Elizabeth, not linguistic uniformity. We discuss the contribution of Bishop Richard Davies and raise a topic which will also get attention in the next episode – the pseudo-history which Saunders Lewis called ‘The Protestant Church’s propaganda’. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Prys Morgan, Beibl i Gymru (1988). - Glanmor Williams, ‘Richard Davies, Bishop of St. Davids, 1561-81’, Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1948, 147-169.

Gwelwyd yn y bennod ddiwethaf fod y dyneiddiwr William Salesbury yn talu teyrned i’r bardd Gruffudd Hiraethog yn ei ragymadrodd i’r llyfr Oll Synnwyr Pen Cymro. Edrychwn ar ochr arall y geiniog yn y bennod hon, a hynny wrth i ni ddarllen cywydd o fawl a gyfansoddodd Gruffudd Hiraethog i’r dyneiddiwr. Er ein bod ni weithiau yn gweld y beirdd Cymraeg proffesiynol a’r dyneiddwyr fel dwy garfan o Gymry llengar a oedd yn cystadlu ynghylchs dyfodol yr iaith Gymraeg a’i llenyddiaeth, mae’r berthynas gyfeillgar ac adeiladol rhwng y ddau hyn yn cynnig golwg eithaf gwahanol. Gwelwn y bardd yn addasu hen gofensiynau’r canu mawl er mwyn canmol yr addysg a gafodd y dyneiddiwr yn Rhydychen, gan gynnig enghraifft wych o’r modd y mae’r hen a’r newydd yn ymgymysgu yn llenyddiaeth Gymraeg yr unfed ganrif ar bymtheg. * * * The Bromance of William Salesbury and Gruffudd Hiraethog In the last episode it was seen that the humanist William Salesbury pays tribute to the bard Gruffudd Hiraethog in his introduction to the book Oll Synnwyr Pen Cymro. We look at the other side of the coin in this episode, and we do that by reading a praise poem which Gruffudd Hiraethog composed for the humanist. Although we sometimes see the professional Welsh poets and the humanists as two factions competing over the future of the Welsh language and its literature, the friendly and productive relationship between these two offers a very different view. We see the bard adapting the old Welsh panegyric conventions in order to praise the education which the humanist got in Oxford, providing an excellent example of the way in which the old and the new combines in Welsh literature of the sixteenth century. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - D. J. Bowen, Gruffudd Hiraethog a’i Oes (1958). - D. J. Bowen (gol.), Gwaith Gruffudd Hiraethog (1990).

Trafodwn destun hynod gyffrous yn y bennod hon, sef rhagymadrodd William Salesbury i lyfr a gyhoeddwyd yn 1547, Oll Synnwyr Pen. Awgrymwn y gellid gweld y rhagymadrodd hwn fel maniffesto dyneiddiol Cymraeg, galwad sy’n cyflwyno agenda er mwyn diogelu a mireinio’r iaith. Defnyddiodd William Salesbury yr addysg a gafodd yn Rydychen a’i allu fel awdur i ddeffro darllenwyr a’u gwneud yn ymwybodol o’r angen: roedd yn rhaid sicrhau bod y Gymraeg yn iaith dysg, yn iaith y gallai drafod unrhyw agwedd ar gymdeithas a meddwl, yn gyfrwng a allai drosglwyddo unrhyw fath o wybodaeth. * * * We discuss an incredibly exciting text in this episode, namely William Salesbury’s introduction to a book published in 1547, Oll Synnwyr Pen. We suggest that this introduction can be seen as a Welsh humanist manifesto, a call which presents an agenda for safeguarding and perfecting the language. William Salesbury used his Oxford education and his skill as an author to wake up readers and make them aware of the need: they had to ensure that Welsh would be a language of learning, a language which could discuss any aspect of society and thought, a medium capable of transmitting any kind of knowledge. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - R. Brinley Jones, William Salesbury (1994). - Gw. hefyd yr ysgrif berthnasol yn Nation.Cymru

Mae’r bennod hon yn cyflwyno pwnc a fydd yn ganolog i’r penodau nesaf hefyd, sef dyneiddiaeth yr unfed ganrif ar bymtheg. Gan fod gwrthryfel Glyndŵr wedi methu, nid oedd gan Gymru brifysgolion yn y cyfnod ac felly bu’n rhaid i’r Cymry breintieidig a oedd â digon o foddion i gael addysg prifysgol fentro y tu hwnt i ffiniau’u gwlad enedigol. Eglurwn ystyr y termau ‘dyneiddiaeth’ a’r ‘Dadeni Dysg’ (a nodi nad oedd neb yn eu defnyddio yn y cyfnod dan sylw!). Er bod llawer o ddyneiddwyr ar draws Ewrop yn canolbwyntio ar ‘aileni’ cyfoeth yr hen ieithoedd clasurol (Lladin a Groeg), esgorodd dyneiddiaeth ar duedd ieithyddol arall – un sydd o’r pwys mwyaf o safbwynt hanes y Gymraeg, sef awydd i fireinio’r Hen Iaith a sicrhau’i bod hi’n gyfrwng sy’n addas er mwyn trafod a throsglwyddo dysg o bob math. * * * Welsh Humanism This episode presents a subject which will be central to the next episodes as well – sixteenth-century humanism. Because Glyndŵr’s rebellion failed, Wales did not have its own universities at the time, and so the privileged Welshmen with enough resources to attain a university education had to travel beyond the borders of their native country. We explain the terms ‘humanism’ and the ‘Renaissance’ (and note that nobody used the Welsh equivalents of them in the period we’re discussing!). Although many humanists across Europe concentrated on ‘the rebirth’ of the wealth of classical languages (Latin and Greek), humanism gave rise to another linguistic tendency – one which is of the greatest importance from the point of view of the history of Welsh, namely a desire to perfect the Old Language and ensure that it is a medium fit for discussing and transmitting learning of every kind. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Branwen Jarvis, ‘Welsh Humanist Learning’ in R. Geraint Gruffydd (gol.), A guide to Welsh literature c.1530-1700 (1976) Gw. hefyd y gyfres o erthyglau cydymaith a gyhoeddir ar gyfer ‘Yr Hen Iaith’ yn Nation.Cymru (See also the series of companion articles published for ‘Yr Hen Iaith’ in Nation.Cymru).

Pennod 39 (cyfres 2, pennod 6) Mae’r bennod hon yn canolbwyntio ar y datblygiad technolegol hollbwysig hwnnw, y wasg argraffu. O gofio mai trafod hanes llenyddiaeth Gymraeg yw nod y podlediad hwn, dylid gweld dyfodiad y cyfrwng hwn fel carreg filltir ryfeddol o drawsffurfiannol o safbwynt cynhyrchu a lledaenu llenyddiaeth. Argraffwyd y llyfr Cymraeg cyntaf yn 1546, ac eglurwn y teitl-nad-yw’n deitl a roddir arno, sef Yn y Llyfr Hwn. Syr John Prys a oedd yn gyfrol am gynhyrchu’r gyfrol Gymraeg arloesol hon, ond nodwn ei fod yn gymeriad a oedd wedi helpu chwalu rhai o adnoddau llenyddol Cymru yn ogystal â bod yn gyfrifol am wthio’r iaith Gymraeg dros drothwy byd print. * * * The Welsh Language and the New World of Print This episode focuses on that all-important technological development, the printing press. Given that discussing the history of Welsh literature is this podcast’s aim, we should see the arrival of this medium as an incredibly transformative milestone as far as creating and disseminating literature is concerned. The first Welsh book was printed in 1546, and we explain the title-which-is-not-a-tile normally used in referring to it, Yn y Llyfr Hwn (‘In This Book’). Sir John Price was responsible for producing this landmark Welsh volume, but we note that he was a character who helped destroy some of Wales’ literary resources in addition to being responsible for pushing the Welsh language across the threshold of the world of print. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Darllen Pellach / Further Reading: - Graham C. G. Thomas, ‘From Manuscript to Print – II. Print’, yn R. Geraint Gruffydd (gol.), A Guide to Welsh Literature 1530-1700 (1997). - R. Geraint Gruffydd, ‘Yny lhyvyr hwnn (1546): the earliest Welsh printed book, Bulletin of the Board of Celtic Studies, 23.1 (Mai, 1969).

Pennod 38 (cyfres 2, pennod 5) Trafodwn fardd benywaidd hynod ddiddorol yn y benod hon – Alis ferch Gruffudd neu ‘Alis Wen’, a fu’n canu yn ystod yr unfed ganrif ar bymtheg. Dynion oedd beirdd proffesiynol y cyfnod, ond dysgodd Alis grefft barddoni a chyfansoddodd nifer o gerddi gan ddefnyddio un o’r hen fesurau caeth, yr englyn unodl uniawn. Mae’n debyg iawn mai ei thad, Gruffudd ab Ieuan ap Llywelyn Fychan oedd ei hathro barddol, a gwelwn fod ei pherthynas ungryw â’i thad yn bwnc dan sylw yn rhai o’i cherddi. Dyma lais barddol benywaidd prin sy’n amlygu teimladau gonest Cymraes am gariad, priodas a diswyliadau cymdeithasol. Er bod cymdeithas Cymru’r cyfnod yn ormesol o batrïarchaidd, gwelwn Alis yn protestio ac yn dymuno dilyn ei chalon yn hytrach nag ufuddhau i’r disgwyliadau hynny. Yn ogystal â mynegi’i barn a’i theimladau mewn modd di-flewyn-ar-dafod, mae’n gwneud hynny mewn modd rhyfeddol o ffraeth hefyd. * * * Alis Wen In this episode we discuss a remarkably interesting female poet –Alis ferch Gruffudd or ‘Alis Wen’, who composed poetry in the sixteenth century. Men were the professional poets in the period, but Alis learned the poetic art and composed a number of verses using one of the old strict metres, the englyn unodl union. It’s very likely that her father, Gruffudd ab Ieuan ap Llywelyn Fychan, was her bardic teacher, and we see that her unique relationship with her father is given attention in some of her poems. Here is a rare female poetic voice from the period which manifests a Welsh woman’s honest feelings about love, marriage and society’s expectations. Although Welsh society in the period was oppressively patriarchal, we see Alis protesting and expressing a desire to follow her own heart instead of submitting to those expectations. In addition to expressing her opinion and her feelings in a forthright manner, she also does that in a wonderfully witty way. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: http://www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen Pellach / Further Reading: - Gwen Saunders Jones, Alis ferch Gruffudd a’r Traddodiad Barddol Benywaidd (2015). - Cathryn Charnell-White(gol.), Beirdd Ceridwen: Blodeugerdd Barddas o Ganu Menywod hyd tua 1800 (2005). - Katie Gramich a Catherine Brennan (goln.), Welsh Women’s Poetry 1460-2001: An Anthology (2003).

Pennod 37 (cyfres 2, pennod 4) Wedi trafod natur ac arwyddocâd cronicl mawr Elis Gruffydd yn y bennod ddiwethaf, edrychwn y tro hwn ar nifer o straeon a gynhwyswyd yn y gwaith sydd o ddiddordeb neilltuol. Mae’n bosibl edrych ar y straeon hyn fel chwedlau gwerin Cymraeg nas cofnodwyd mewn unman arall – hanesion a glywodd Elis ar lafar pan oedd yn blentyn yn sir y Fflint a/neu straeon a welodd mewn llawysgrifau Cymraeg sydd bellach wedi diflannu. Diolch i Elis mae gennym y fersiwn cynharach sydd goroesi o ddwy stori gysylltiedig sy’n darlunio hanes y bardd arallfydol Taliesin, naratifau llawn hwyl sydd hefyd yn dweud llawer am y modd y canfyddai’r Cymry rym barddoniaeth. Sylwn hefyd ar chwedl sy’n darlunio’r Brenin Arthur fel merchetwr hunanol eiddigeddus. Ac yntau’n filwr ffyddlon ym myddin Harri VIII, cofnododd Elis nifer o chwedlau’n ymwneud â ‘hanes’ y Tuduriaid hefyd, gan gynnwys un sy’n dyrchafu Harri VII fel ‘y mab darogan’ ar draul Owain Glyndŵr, stori gariad sy’n egluro tarddiad y teulu, ac un am y brudiwr o fardd Rhobin Ddu a broffwydodd am enedigaeth Harri Tudur. * * Old Welsh Legends and Tudor Propaganda: Elis Gruffydd ( Part 2) Having discussed the nature and significance of Elis Gruffydd’s long chronicle in the last episode, we look this time at a number of stories of special interest which were included in the work. It’s possible to look at these narratives as Welsh folktales which were note recorded anywhere else – stories which Elis Gruffydd heard recited orally when he was a child in Flintshire and/or tales which he saw in Welsh manuscripts which have since disappeared. Thanks to Elis Gruffydd we have the earliest version of two connected tales presenting the history of the otherworldly poet Taliesin, narratives full of fun which also say a great deal about the way in which the Welsh perceived the power of poetry. We also mention a tale which depicts King Arthur as a selfish and jealous womanizer. A loyal soldier in the army of Henry VIII, Elis recorded a number of tales having to do with the ‘history’ of the Tudors as well, including one which elevates Henry VII as y mab darogan (the prophesied savior of the Welsh) above Owain Glyndŵr, a love story which explains the origins of the family, and one about the prophet bard Rhobin Ddu who foresaw the birth of Henry Tudor. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: http://www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen Pellach / Further Reading: - Patrick K. Ford (gol.), Ystoria Taliesin (1992) - Jerry Hunter, ‘Taliesin at the Court of Henry VIII: Aspects of the writings of Elis Gruffydd’, Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion (2003). - Jerry Hunter, ‘Poets, Angels and Devilish Spirits: Elis Gruffydd’s Meditations on Idolatry,’ yn Joseph F. Nagy a Leslie Ellen Jones (goln.), Heroic Poets and Poetic Heroes in Celtic Tradition (Dulyn, 2005).

Pennod 36 - (cyfres 2, pennod 3) Dyma gyflwyniad i awdur Cymraeg rhyfeddol, Elis Gruffydd, Cymro o sir y Fflint a fu’n filwr ym myddin Harri VIII ac yn aelod o warchodlu Calais. Yno ar y cyfandir yr ysgrifennodd ei gronicl hirfaith, hanes y byd o’r Creu Beiblaidd hyd at ddechrau’r 1550au, y testun naratifol hwyaf a ysgrifennwyd erioed yn yr iaith Gymraeg. A’i fywyd yn rhychwantu hanner cyntaf oes y Tuduriaid, mae’n bosibl disgrifio Elis Gruffydd gyda gwrthddywediad ymddangosiadol a dweud ei fod yn awdur cwbl unigryw a oedd yn gwbl nodweddiadol o’i oes. Gwelir yn ei waith ysgrifenedig y pontio rhwng yr hen oes a’r newydd, wrth iddo fynd ati’n uchelgeisiol i gofnodi cymaint o wybodaeth trwy gyfrwng ei famiaith. Gan fod Elis yn sôn am ei fywyd ei hun yn ystod rhan olaf ei groncil, a ellir dweud mai hwn yw’r hunangofiant cyntaf yn yr iaith Gymraeg? Holwn hefyd pam nad oes rhagor o Gymry heddiw sy’n gwybod am yr awdur Cymraeg diddorol hwn a’i waith rhyfeddol? Ai oherwydd y ffaith ei fod yn Gymro a oedd yn deyrngar iawn i’r Frenhiniaeth Seisnig a’i byddin? * * Elis Gruffydd (Part 1) This is an introduction to a remarkable Welsh author, Elis Gruffydd, a Welshman from Flintshire who served as a soldier in Henry VIII’s army and who was a member of the garrison of Calais. It was there on the continent that he wrote is long chronicle, a history of the world from the Biblical Creation to the start of the 1550s, the longest narrative text ever written in the Welsh language. His life spanned the first half of the age of the Tudors, and it’s possible to describe Elis Gruffydd with an apparent contradiction and say that he was a completely unique author who was completely characteristic of his age. One can see the bridging between the old age and the new in his written work, as he went at it ambitiously to record so much knowledge in his native language. Given the fact that Elis discusses his own life in the last part of his chronicle, can it be said that this is the first autobiography in the Welsh language? We also ask why more Welsh people today don’t know about this interesting Welsh writer and his remarkable work? Is it because he was a Welshman who was very loyal to the English monarchy and its army? Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: http://www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen Pellach / Further Reading: - Thomas Jones, `A Welsh Chronicler in Tudor England’, Cylchgrawn Hanes Cymru 1 (1960) - Prys Morgan, ‘Elis Gruffydd of Gronant - Tudor chronicler extraordinary’, Journal of the Flintshire Historical Society, 25 (1971-2) - Ceridwen Lloyd-Morgan, ‘Elis Gruffydd a Thraddodiad Cymraeg Calais a Chlwyd’, Cof Cenedl 11 (1996) - Jerry Hunter, Soffestri’r Saeson: Hanesyddiaeth a Hunaniaeth yn Oes y Tuduriaid (2000). - Jerry Hunter, ‘Taliesin at the Court of Henry VIII: Aspects of the writings of Elis Gruffydd’, Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion (2003) - Jerry Hunter, ‘Poets, Angels and Devilish Spirits: Elis Gruffydd’s Meditations on Idolatry,’ yn Joseph F. Nagy a Leslie Ellen Jones (goln.), Heroic Poets and Poetic Heroes in Celtic Tradition (Dulyn, 2005).

Pennod 35 (cyfres 2, pennod 2) Roedd y bennod ddiwethaf yn amlinellu’r newidiadau mawr a ddaeth yn ystod oes y Tuduriaid. Mae’r bennod hon yn ystyried effaith rhai o’r newidiadau hyn ar y traddodiad barddol Cymraeg. Ond er gwaethaf yr holl drawsffurfiadau, gwelwn wrth graffu ar ychydig o ganu mawl o ddechrau’r cyfnod fod nifer o agweddau hynafol ar y traddodiad yn parhau wrth i’r traddodiad hwnnw esblygu ac amsugno elfennau newydd. Yn sicr, cyfuniad o’r hen a’r newydd yw’r hyn sy’n gwneud y cyfnod hwn yn hanes llenyddiaeth Gymraeg mor ddiddorol. Er bod pob rhan o Gymru wedi’i hail-lunio ar ffurf siroedd Seisnig yn ystod teyrnasiad Harri VIII, nodwn fod y gyfundrefn farddol Gymraeg yn parhau i feddwl am ddaearyddiaeth y wlad mewn dull Cymreig hynafol. Ac er gwaethaf awgrym rhai haneswyr Protestannaidd a awgrymai fod mynachdai Cymru’n sefydliadau pydredig erbyn iddynt gael eu diddymu gan Harri VIII, gwelwn fod rhai ohonynt wedi parhau’n ganolfannau diwylliannol a chrefyddol bywiog hyd at y diwedd. // The Persistence of an Old Tradition The last episode outlined the big changes which came during the ag of the Tudors. This episode considers the way in which these changes effected the Welsh bardic tradition. But despite of the transformations, we see while examining some praise poetry from the early part of the perioed that ancient aspects of the tradition continue while that tradition evolves and absorbs new elements. Indeed, a combination of the old and the new is what makes this period in the history of Welsh literature so interesting. Although every part of Wales was redrawn in the form of English shires during Henry VIII’s reign, we note that the Welsh bardic order continued to think of the country’s geography in ancient Welsh terms as well. And while some Protestant historians suggested that the monasteries of Wales were rotten institutions by the time that Henry VIII disestablished them, we see that some of them continued to be vibrant cultural and religious centres right up to the end. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: http://www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen Pellach / Further Reading: T. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (1926), cyfrol I a chyfrol II A. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Siôn Ceri (1996)

Dyma bennod gyntaf ail gyfres ‘Yr Hen Iaith’! Dechreuwn drafod llenyddiaeth Gymraeg yr unfed ganrif ar bymtheg trwy ystyried y datblygiadau hynny sy’n ein galluogi i wahaniaethu rhwng yr Oesau Canol a’r Cyfnod Modern Cynnar. Un o’r pethau sydd mor ddiddorol am y cyfnod hwn yw’r modd y gwelwn feirdd ac awduron Cymraeg yn ymaddasu ac yn ymateb wrth i gymdeithas newid yn ystod hanner cyntaf yr unfed ganrif ar bymtheg. Ni ellir gwadu bod datblygiadau gwleidyddol, technolegol, crefyddol ac addysgiadol wedi cyfuno i drawsffurfio cymdeithas Cymru yn ystod y cyfnod hwn. Ond pwysleisiwn hefyd fod llenyddiaeth Gymraeg yn datblygu yn ei ffordd unigryw ei hun a bod cryfder traddodiad yn ein galluogi i weld y ‘cyfnodoli’ hwn mewn golau holl wahanol! * * * A New Period? This is the first episode in the second series of ‘Yr Hen Iaith’! We begin discussing the Welsh literature of the sixteenth century by considering those developments which allow use to differentiate between the Middle Ages and the Early Modern Period. One of the things which is so interesting about this period is seeing how Welsh poets and writers adapted and reacted as society changed during the first half of the sixteenth century. It can’t be denied that political, technological, religious and educational developments combined to transform society in Wales during this period. Yet we also stress that Welsh literature develops in its own unique way and note that the strength o Welsh tradition allows us to see this ‘periodization’ in a completely different light? Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: http://www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad.

Dyma edrych ymlaen at yr ail gyfres a fydd yn canolbwyntio ar lenyddiaeth y cyfnod modern cyntaf, gan ddechrau gyda’r trawsffurfiadau heriol a ddaeth yn oes y Tuduriaid. Introducing our second series Here’s looking forward to the second series, which will concentrate on literature of the early modern period, starting with challenging transformations that came in the Tudor period.

Dyma ni’n cloi’r gyfres gyntaf a chlywed bod llênbaras Richard Wyn Jones wedi lleihau erbyn. Hefyd, er ein bod ni wedi gorffen trafod yr Oesau Canol, mae Jerry Hunter yn pwysleisio bod hanes llenyddiaeth Gymraeg yn unigryw ac wedi datblygu mewn modd unigryw. / The End of the Middle Ages Here we reach the end of our first series and hear that Richard Wyn Jones's llên-barrassment has reduced a bit. Also, although we have finished discussing the Middle Ages, Jerry Hunter emphasizes that the history of Welsh literature is unique and has developed in a unique way. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: http://www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad.

Dyma bennod fyw arbennig a recordiwyd ym Mhabell Lên Eisteddfod Genedlaethol Llŷn ac Eifionydd, a pha beth gwell i’w drafod ar y maes ym Moduan na hanes yr eisteddfodau cynharaf?! A yw’n bosib gweld ‘Gwledd Arbenning’ a gynhaliwyd gan yr Arglwydd Rhys yn Aberteifi yn 1176 fel yr eisteddfod gyntaf a gofnodwyd? Ac wrth drafod eisteddfod a gynhaliwyd tua chanol y 15fed ganrif, rydym ni’n archwilio’r cysylltiad rhwng yr eisteddfodau cynnar hyn a’r modd yr oedd dysg y beirdd yn cael ei thraddodi, ei diogelu a’i rheoli. Beth yw arwyddocâd y ‘gramadegau barddol’ sydd wedi goroesi mewn llawysgrifau, a beth yw hanes y term rhyfedd hwnnw, ‘dwned’, sy’n cael ei ddefnyddio i ddisgrifio testun o’r fath weithiau? Gyda golwg ar gyfres nesaf y podlediad – a fydd yn craffu ar lenyddiaeth Gymraeg yr 16fed ganrif – trafodwn yr eisteddfodau a gynhaliwyd yng Nghaerwys yn yn ystod y ganrif honno a’r ddogfen ddiddorol honno a gysylltir ag Eisteddfod gyntaf Caerwys, ‘Statud Gruffudd ap Cynan.’ Nodwn ei bod yn bosib weld yr holl reoleiddio hwn mewn dwy ffordd hollol wahanol – fel arwydd o gryfder, yn cadarnhau statws a phwysigrwydd yr hen gyfundrefn farddol Gymraeg, neu fel arwydd o wendid, gan fod ffynonellau nawdd yn crebachu yn ystod cyfnod y Tuduriaid. Ac beth fyddai beirdd Cymraeg yr 21fed ganrif yn meddwl am y modd y mae’r ‘Statud’ yn gwahardd beirdd rhag mynychu tafarndai?! * * * The Earliest Eisteddfodau and Bardic Education Here’s a special live episode recorded in the Literature tent of the Llŷn and Eifionydd National Eisteddfod, and what better subject to discuss on the Maes in Boduan than the earliest eisteddfodau? Is it possible to see the ‘Special Feast’ held by Lord Rhys in Cardigan in 1176 as the first eisteddfod ever recorded? And while discussing an eisteddfod held about the middle of the 15th century we consider the connection between these early eisteddfodau and the way in which bardic learning was transmitted, safeguarded and controlled. What is the significance of the ‘bardic grammars’ which have survived in manuscripts, and what is the history of that strange term, dwned, used sometimes to describe these kinds of texts? With an eye to the next series of the podcast – which will examine Welsh literature from the 16th century – we discuss the eisteddfodau held in Caerwys during that century and that interesting document, ‘The Statue of Gruffudd ap Cynan’, which is connected with the Caerwys Eisteddfodau. We note that it’s possible to see all of this regulation in two very different ways – as an indication of strength, confirming the status and importance of the old Welsh bardic order, or as a sign of weakness, as sources of patronage were diminishing during the age of the Tudors. And what would 21st-century Welsh poets think about the way in which the ‘Statute’ prohibits bards from frequenting taverns?! Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: http://www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - Gwyn Thomas, Eisteddfodau Caerwys (1968). - G. J. Williams ac E. J. Jones (goln.), Gramadegau’r Penceirddiaid (1934).

Ar wahân i bennod arbennig a recordiwyd yn yr Eisteddfod Genedlaethol ac a gaiff ei darlledu nesaf, hon yw pennod olaf cyfres gyntaf Yr Hen Iaith. Rydym ni’n gorffen trafod llenyddiaeth yr Oesoedd Canol a daw llawer o themâu’r gyfres ynghyd wrth i ni ystyried cywyddau brud yn gysylltiedig â ‘Rhyfel y Rhos’. Ystyr ‘brud’ yw proffwydodliaeth, a chawn gyfle i egluro bod gan yr hen Gymry ddull arbennig o weld cysylltiadau rhwng hanes, presennol a dyfodol y genedl Gymreig. Rhyfel rhwng teulu Lancaster a theulu York am goron Loegr ydoedd, a ddaeth i ben yn 1485 gyda buddugoliaeth y Cymro Harri Tudur a aeth yn Harri VII. Ond, er eu bod yn cefnogi ymgeiswyr go iawn am y goron, roedd y beirdd proffwydol hyn yn aml yn darlunio’r rhyfel mewn dull hynafol a dwfn fel ymrafael rhwng y Cymry a’u hen elynion y Saeson. Craffwn yn benodol o waith Dafydd Llwyd o Fathafarn, gan ystyried nifer o gywyddau sy’n dangos y modd y defnyddiodd draddodiadau hynafol i drafod gwleidyddiaeth gyfoes gan oedi dipyn ynghylch cerdd isaol o waedlyd, ei ymddiddan â’r Gigfran. Dyma gyfle i archwilio cysyniadau mawr, gan gynnwys ‘proto-genedlaetholdeb cyn-fodern’ a pharhâd traddodiad * ‘A Feast of Flesh all the way to the North’: Prophetic Poetry from the War(s) of the Roses Not counting a special episode recorded in the National Eisteddfod which will be broadcast next, this is the last episode in the first series of Yr Hen Iaith. We finish discussing literature from the Middle Ages and many themes from the series come together as we consider prophetic poems in the cywyddau form connected with the ‘Wars of the Roses’. The word for prophecy used in this context is brud, and we explain that Welsh in previous times had a special way of seeing connections between the history, the present and the future of the Welsh nation. They were wars between the families of York and Lancaster for the crown of England, and the struggles ended in 1485 with the victory that made Harri Tudur yn Henry VII. But, while they supported real contestants in the struggle, these prophetic poets often depicted the wards in a deeply archaic way as a conflict between the Welsh and their old enemies, the English. We look at some poetry by Dafydd Llwyd of Mathafarn, considering a number of cywyddau which show how he used ancient traditions to treat contemporary politics, lingering for a while over a wondrously bloody poem, his dialogue with the Raven. Here's an opportunity to examine some big concepts, including ‘pre-modern proto-nationalism’ and the continuation of tradition. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: http://www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - W. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn (1964). - Gruffydd Aled Williams, ‘The Bardic Road to Bosworth: A Welsh View of Henry Tudor’, Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion (1986). - Jerry Hunter, Soffestri’r Saeson: Hanesyddiaeth a Hunaniaeth yn Oes y Tuduriaid (2000). - Aled Llion Jones, Darogan: Prophecy, Lament and Absent Heroes in Medieval Welsh Literature (2013).

Trafodwn un o feirdd Cymraeg pwsicaf y 15fed ganrif yn y bennod hon. Cafodd Guto’r Glyn oes hir, ac yntau wed’i eni ychydig o flynddoedd ar ôl diwedd gwrthryfel Glyndŵr ac wedi marw rai blynyddoedd ar ôl i Harri Tudur gipio coron Lloegr yn 1485. Roedd yn filwr proffesiynol ar adegau hefyd, ac agweddau ar ei waith yn dangos mor gyfarwydd ydoedd â rhyfela’r oes. Yn arbenigo ar y cywydd mawl, mae dros gant o’i gerddi wedi goroesi, ac mae’r corff mawr hwn o farddoniaeth yn ffynhonnell bwysig iawn er mwyn deall y traddodiad barddol ar ddiwedd y cyfnod canoloesol. Er na chanodd am serch a natur fel llawer o’r cywyddwyr eraill, roedd ei ganu mawl yn amrywio’n fawr ac yn gallu bod yn ddyfeisgar iawn. Disgrifia un o’i gerddi frwydr rhwng y beirdd a gwin yn llys eu noddwr, wrth iddyn nhw fynd ati am y gorau i wagio seleri’r uchelwr. Trafodwn ei farwnad ddwy i fardd arall, Llywelyn ab y Moel, a chywydd a ganodd Guto ddiwedd ei oes, cerdd ryfeddol sy’n dangos y bardd fel hen ŵr yn aflonyddu ar y mynaich a oedd yn gofalu amdano. * Wine, a Coffin and the End of Life In this episode we discuss one of the most important Welsh poets of the 15th century. Guto’r Glyn had a long life, being born a few years after the end of Owain Glyndŵr’s rebellion and dying some years after Henry Tudor won the crown of England. Guto was a professional soldier at times as well, and aspects of his work show how familiar he was with warfare of the age. Specializing in praise poetry cast in the cywydd metre, more than one hundred of his poems have survived, and this large body of work is an important source for understanding the bardic tradition in the later Middle Ages. Although he didn’t compose about love and nature as did many of the other cywydd poets, his praise poetry varies greatly and can be extremely inventive. One of his poems describes a battle between the bards and the wine of their patron, as they attempt to empty his cellars. We also discuss his powerful elegy to another poet, Llywelyn ab y Moel, and a cywydd which Guto sung towards the end of his life, a remarkable poem which portrays the bard as an old man troubling the monks caring for him. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - Guto’r Glyn.net: http://www.gutorglyn.net/gutorglyn/index/ - Saunders Lewis, ‘Gyrfa Filwrol Guto’r Glyn’, yn Ysgrifau Beirniadol IX (1976)

Er mwyn dyfnhau’n dealltwriaeth o waith ‘Beirdd yr Uchelwyr’ neu’r Cywyddwyr, edrychwn yn y bennod hon ar rai o’u hymrysonau. Wrth ystyried cywyddau yr oedd beirdd yn eu cyfnewid, rydym ni’n archwilio cysylltiadau posib rhwng y farddoniaeth hon a chyd-destunau cymdeithasol coll. Mae’n debyg bod beirdd yn ymrysona am wahanol resymau yn y cyfnod – er mwyn cystadlu am nawdd, er mwyn sefydlu neu gadarnhau enw da, er mwyn trafod agweddau ar eu crefft (a dadlau yn eu cylch!), ac er mwyn hwyl neu adloniant – ond mae’n rhaid i ni ddefnyddio’n dychymyg (ac ychydig o theory anthropolegol!) er mwyn deall y berthynas rhwng y cerddi rhyfeddol hyn a’r cyd-destun(au) a roes fod iddynt. Trafodwn gwestiwn hynod ddiddorol arall hefyd: pam bod bardd yn galw enwau mor hyll ar ei wrthwynebydd, a hynny mewn trafodaeth am bynciau dyrchafedig fel ffynhonnell yr awen a phriod waith y bardd? / ‘Shit-man!’: Bardic Debates of the Cywyddwyr In order to deepen our understanding of the work of ‘The Poets of the Uchelwyr’ or the Cywyddwyr, we look at their ymrysonau or bardic debates in this episode. While considering poems exchanged by bards, we examine possible connections between this poetry and lost social contexts. It’s likely that bards engaged in an ymryson for various reasons during the period in question – in order to compete for patronage, in order to establish or confirm one’s reputation, in order to discuss aspects of their art (and argue about them!), and for the sake of fun or entertainment – but we must use our imagination (and some anthropological theory!) in order to understand the relationship between this amazing poems and the context(s) which gave birth to them. We also discuss another very interesting question: why does a poet call his opponent such nasty names, and do so in a discussion about refined topics such as the source of poetic inspiration and the proper function of a poet? Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith neu YouTube: https://www.youtube.com/@yrheniaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - https://dafyddapgwilym.net/cym/3win.php - Dylan Foster Evans (ed.), Gwaith Rhys Goch Eryri (2007) - Ann Matonis, ‘Barddoneg a Rhai Ymrysonau Barddol Cymraeg yr Oesoedd Canol Diweddar’, Ysgrifau Beirniadol 12 (1982). - Morgan Davies, “ ‘Aed i’r coed i dorri cof’: Dafydd ap Gwilym and the Metapoetics of Carpentry”, Cambridge Medieval Celtic Studies 30 (Gaeaf, 1995). - Jerry Hunter, “Cyd-destunoli Ymrysonau’r Cywyddwyr: Cipolwg ar yr ‘Ysbarddiad Barddol’)”, Dwned 3 (1997) a Bleddyn Huws ac A. Cynfael Lake (goln.), Genres y Cywydd (2016).

Mae’n hen bryd i ni ganolbwyntio ar lenyddiaeth gan Gymraes. Gan ein bod wedi dechrau trafod cyfnod y cywydd, rydym ni’n neidio ymlaen ryw ganrif ac ychydig o oes Dafydd ap Gwilym yn y bennod hon er mwyn ystyried gwaith Gwerful Mechain, bardd benywaidd a oedd yn byw ac yn cyfansoddi yn ystod ail hanner y 15fed ganrif. Mae hefyd yn fodd i ni ystyried y modd y mae ‘canonau’ llenyddol Cymraeg – megis y gyfrol ddylanwadol honno, Blodeugerdd Rhydychen o Farddoniaeth Gymraeg – wedi anwybyddu gwaith gan feirdd benywaidd fel Gwerful Mechain. Nodwn hefyd fod Gwerful wedi’i chofio gan rai fel ‘bardd masweddus’ yn bennaf – ysbrydebu anffodus - gan fod ei barddoniaeth yn mynd i’r afael â rhychwant o themâu, gan gynnwys crefydd. Edrychwn yn weddol fanwl ar ei chywydd gorchestol i’r Iesu yn ei ddioddefaint. Cawn gyfle i ystyried barddoniaeth o fath gwahanol iawn ganddi, gwaith sy’n trafod rhyw o safbwynt y fenyw ac yn dychanu canu serch y beirdd gwrywaidd. * * * It’s about time that we concentrate on literature by a Welsh woman. Since we have started discussing the period of the cywydd, we leap forward from the time of Dafydd ap Gwilym a century and more in order to consider the work of Gwerful Mechain, a female poet who lived and composed during the second half of the 15th century. It is also a means of considering how Welsh literary ‘canon’s – like that influential volume, The Oxford Book of Welsh Verse – have ignored the work of female poets like Gwerful Mechain. We also note that Gwerful is remembered chiefly by some as an ‘indecent poet’ – an unfortunate stereotyping - because her work treats a range of themes, including religion. We look in some detail at her masterful cywydd describing the passion of Jesus. We have an opportunity to consider some very different poetry as well, work which discusses sex from a woman’s point of view and satirizes the love poetry of the male bards. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - Gwaith Gwerful Mechain ac eraill, gol. N. A. Howells (2001) - Welsh Womens’ Poetry 1450-2001, goln. Katie Gramich a Catherine Brennan (2003).

Dywed Richard Wyn Jones rywbeth yn y bennod hon sydd, er ei fod yn sylw ffwrdd-a-hi, efallai’n dweud mwy am afiaith y farddoniaeth hon na holl draethu’i gyd-gyflwynydd. Dywed y byddai wedi astudio’r Gymraeg yn y brifysgol yn hytrach na Gwleidyddiaeth Ryngwladol, o bosib, pe bai wedi cael darllen y cerddi hyn yr ysgol! Dyna ddigon i awgrymu bod y cerddi dychanol doniol hyn gan Ddafydd ap Gwilym yn eang iawn eu hapêl. Edrychwn ar hunan-ddychan Dafydd yn y cywyddau ‘Trafferth mewn Tafarn’ a ‘Merched Llanbadarn’. Trafodwn hefyd y gerdd a gafodd ei sensro am flynyddoedd lawer, sef ‘Cywydd y Gal’. Ac ystyriwn ei ymddiddan â’r ‘Brawd Llwyd’, cerdd ryfeddol sy’n cyflwyno fersiwn syfrdanol o fodern o Gristnogaeth ac sy’n amddiffyn yr union fath o ganu serch a gysylltir â Dafydd ap Gwilym. Mae hefyd yn gerdd sy’n tystio i’r ffaith bod celf o safon uchel yn gallu dylanwadu ar ymddygiad pobl. * * * Satire, Humor and the Power of Art (Dafydd ap Gwilym part 3) Richard Wyn Jones says something in this episode which, although it’s an off-the-cuff remark, perhaps says more about this poetry’s zest than all of his co-presenter’s discussion. He says that, if he had read these poems in school, he might’ve studied Welsh at university instead of International Politics! That’s enough to suggest that these humorous satirical poems by Dafydd ap Gwilym have a very wide appeal. We look at Dafydd’s self-satire in the cywyddau ‘Trouble in a Tavern’ and ‘Women of Llanbadarn’. We also discuss the poem which was censored for many years, ‘The Cywydd of the Penis’. And we consider his dialogue with the ‘Grey Friar’, an amazing poem which presents a surprisingly modern version of Christianity and which defends the exact type of love poetry connected with Dafydd ap Gwilym. It is also a poem which testifies as to the power of high-quality art to influence people’s behaviour. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - Dafydd ap Gwilym.net: https://dafyddapgwilym.net/index_cym.php - Morgan Davies, ‘Dafydd ap Gwilym and the friars: the poetics of antimendicancy’, Studia Celtica xxix (1995). - Huw M. Edwards, Dafydd ap Gwilym: Influences and Analogues (1996).

Rydym ni’n parhau i drafod ffresni rhyfeddol barddoniaeth Dafydd ap Gwilym yn y bennod hon, gan bwysleisio bod newydd-deb ei gyfansoddiadau wedi’i greu gyda deunydd crai traddodiadol i ryw raddau. Ystyriwn ychydig o ganu serch Dafydd, gan ddechrau â’r cywydd ‘Morfudd fel yr Haul’, cyn craffu ar y modd y mae dwy thema fawr, serch a natur, wedi’u plethu ynghyd yn ei waith. Trafodwn yr ‘oed yn y coed’, a’r bardd yn cyfarfod â’i gariad ym myd natur yn bell o hualau cymdeithas (ac yn bell o ‘eiddig’ ar adegau, pan fydd ei gariad yn wraig briod!). Er nad ydym yn ateb y cwestiwn astrus hwn, rydym yn ei godi o leiaf: a oedd y cariadon sy’n ganolbwynt i gynifer o gywyddau Dafydd yn ferched go iawn? Cewch glywed am y llatai hefyd, y negesydd serch y mae’r bardd yn ei gomisynu. Love in the Woods: Dafydd ap Gwilym (2) We continue to discuss the amazing freshness of Dafydd ap Gwilym’s poetry in this episode, emphasizing that the newness of his compositions is created out of traditional material to a certain extent. We consider some of Dafydd’s love poetry, beginning with ‘Morfudd like the sun’, before examining the way in which two themes, love and nature, are woved together in his work. We talk about the ‘tryst in the woods’ (oed yn y coed), with the poet meeting his lover in the world of nature far from the confines of society (and far from eiddig, ‘the jealous one’, when his lover happens to be a married woman!). Although we don’t answer this difficult question, we at least ask it: were the lovers so central to so many of Dafydd’s poems real women? You’ll also here about the llatai, the love messenger the poet commissions. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - Thomas Parry, Gwaith Dafydd ap Gwilym - Dafydd ap Gwilym.net: https://dafyddapgwilym.net/index_cym.php - Huw Meirion Edwards, Dafydd ap Gwilym: Influences and Analogues

Dechreuwn drafod bardd Cymraeg enwocaf yr Oesau Canol y bennod hon – Dafydd ap Gwilym. Nid yw hanes ei fywyd yn gwbl sicr, ond tybir iddo gael ei eni tua 1315 a marw o gwmpas y flwyddyn 1350 – o bosibl oherwydd y Pla Du. Ond mae’n sicr bod oes a gwaith Dafydd yn cydfynd â dechrau oes y cywydddwyr – a chewch beth o hanes y cywydd yn y bennod hon hefyd felly. Mae gwaith Dafydd ap Gwilym yn arwyddo cyfnod newydd yn hanes llenyddiaeth Gymraeg mewn sawl ffordd, ac mae’n bosib awgrymu mai fo oedd ‘y dyn iawn yn y lle iawn ar yr adeg iawn’, yn fardd talentog a beiddgar ar adeg pan oedd cymdeithas yn newid a phosibliadau barddol yn ymagor o’r herwydd. Mae’n cael ei gofio’n bennaf heddiw am ei ganu search a natur (pwnc ein pennod nesaf!). Mae canrifoedd o Gymry wedi dotio at ei ffresni, ei newydd-deb, ei hiwmor a’i feiddgarwch ond nodwn ei fod hefyd yn fardd traddodiadol ar un wedd, yn canu mawl ac yn cyfansoddi cerddi crefyddol dwys yn ogystal â’r gwaith hwyliog a ffraeth a gysylltir â’i enw heddiw. Craffwn ar un o’i gywyddau, sef cân o fawl i dref Niwbwrch. Awgryma’r gerdd hon fod Dafydd yn claddu medd yn y dref – yn wir, ‘mynwent medd Môn’ oedd Niwrbwrch yn ei eiriau’i hun! – ac mae’r cywydd hwyliog hwn hefyd yn sôn am yfed gwin, cwrw a methyglyn (medd wedi’i drwytho â pherleisiau). Drinking in Niwbwrch: Dafydd ap Gwilym (part 1) We start discussing the most famous Welsh poet of the Middle Ages in this episode – Dafydd ap Gwilym. The details of his life are not certain, but it is thought that he was born about the year 1315 and died about 1350, perhaps because of the Black Death. But it is certain that Dafydd’s life and work are part and parcel of the beginning of the age of the cywyddwyr – and thus you’ll also get some of the history of the cywydd metre in this episode. Dafydd ap Gwilym’s work signifies a new period in the history of Welsh literature in several ways, and it’s possible to suggest that he was ‘the right man yn the right place at the right time’, a talented and adventurous poet at a time when society was changing and poetic possibilities were opening up as a result. He is remembered today mostly for his love and nature poetry (the subject of our next episode!). Centuries of Welsh people have taken to his freshness, ingenuity, his humour and his boldness, but we note that he was also a traditional poet in some ways, composing praise poetry and serious religious verse as well as the light and witty work which is connected with his name today. We look in detail at one of his poems, a song of praise to the town of Niwbwrch in Anglesey. This poem suggests that Dafydd ‘buried’ a lot of mead there – indeed, it was ‘Angelsey’s graveyard of mead’ according to his own words! – and this light-hearted cywydd also mentions drinking wine, beer and methgelyn (mead flavoured with herbs). Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - Thomas Parry, Gwaith Dafydd ap Gwilym - Dafydd ap Gwilym.net: https://dafyddapgwilym.net/index_cym.php - Huw Meirion Edwards, Dafydd ap Gwilym: Influences and Analogues

Er ein bod ni wedi crybwyll y ffaith bod cymdeithas y Gymru ganoloesol yn drywadl Gristnogol, ac er ein bod wedi nodi agweddau creffyddol ar rai testunau llenyddol wrth fynd heibio, yn y bennod hon rydym ni’n canolbwyntio ar lenyddiaeth Gristnogol – ac yn bennaf, gwahanol draddodiadau’n ymwneud â’r seintiau Cymreig. Nodwn fod y Cymry yn weddol unigryw yn eu hoffter o lunio ‘bonedd’ neu ‘achau’ seintiau (amlygiad canoloesol o’r awydd Cymreig oesol i holi i bwy mae rhywun yn perthyn, efallai!). Trafodwn draddodiad llenyddol storïol poblogaidd hefyd, ‘Bucheddau Seintiau’, cofiannau neu fywgraffiadau. Edrychwn ar Fuchedd Dewi a thrafod rôl llenyddiaeth yn y datblygiad a wnaeth ef yn nawddsant Cymru. Cewch glywed hanes cyffrous am forwyn o’r enwi Gwenfrewi wrth iddi arddel ‘strategaeth risg-uchel’ (chwedl Richard Wyn Jones) er mwyn ceisio dianc rhag y brenin cas, Caradog, a hanes y ffynnon sy’n dwyn enw’r santes honno. Cawn gyfle i ystyried canu mawl i’r seintiau, gan graffu ar un awdl sy’n dyrchafu Dewi uwchlaw holl seintiau eraill y byd. * * * Saints and Sinners Although we have mentioned the fact that the society of medieval Wales was thoroughly Christian, and although we have noted some religious aspects of some literary texts in passing, in this episode we concentrate on Christian literature – specifically, various traditions having to do with the Welsh saints. We note that the Welsh were fairly unique in their love of creating genealogies for the saints (a medieval manifestation of that ageless Welsh desire to ask to whom somebody is related, perhaps!). We discuss a popular narrative tradition as well, ‘Saints’ Lives’, biographies or the histories of their lives. We loo at the Life of St. David and discuss the role of literature in the development which made him the patron saint of Wales. You’ll hear the exciting story about a maiden named Gwenfrewi as she adopts a ‘high-risk strategy’ (according to Richard Wyn Jones) in order to try to escape from the nasty king, Caradog, and the history of the well which bears that saint’s name. We also consider the praise poetry to saints, and examine one awdl which elevates St. David above all of the other saints of the world. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - D. Simon Evans (gol.), Buchedd Dewi gyda Rhagymadrodd a Nodiadau (Caerdydd, 2005 [adargraffiad] ) - Patrick Sims-Williams (gol.), Buchedd Beuno: The Middle Welsh Life of St Beuno (Dulyn, 2018). - Gwefan prosiect ymchwil ‘Seintiau’: https://saints.wales/cartref/

Cawn drafod un o gerddi enwocaf yr iaith yn y bennod hon, cerdd sy’n gysylltiedig ag un o drobwyntiau mwyaf yn hanes Cymru. Wrth i ni ddadansoddi Marwnad Llywelyn, ystyriwn y modd y gall llenyddiaeth fod yn danwydd i ddychymyg cenedl, a’r dychymyg hwnnw’n allweddol i allu cenedl i oroesi ar ôl iddi gael ei goresgyn. Trafodwn yr hyn a wyddys am fywyd y dyn a gyfansoddodd y gerdd eiconig hon hefyd, sef Gruffydd ab yr Ynad Coch. Awgryma’r dystiolaeth mai bardd crefyddol ydoedd yn anad dim, ac a yw hynny’n fodd i ni gyd-destunoli llawer o ddelweddaeth y farwnad? A yw’n mynd yn rhy bell i ddweud bod Gruffydd yn cymharu Llywelyn â nab llai na Iesu Grist ei hun? Ac a yw gwedd ar hanes y bardd hwn – ffaith hanesyddol sy’n syfrdanol o wahanol i’r modd y mae llawer o Gymry yn canfod y berthynas rhwng Gruffydd a Llywelyn – hefyd yn fodd i egluro angerdd anghyffredin y gerdd bwerus hon? * * * In this episode we get to discuss one of the language’s most famous poems, a poem connected with one of the biggest turning points in the history of Wales. As we analyse Llywelyn’s Marwnad (‘Elegy’), we consider the way in which literature can be fuel for a nation’s imagination, that imagination being essential for a nation’s ability to survive after being conquered. We also discuss what is known about the life of the man who composed this iconic poem, namely Gruffydd ab yr Ynad Coch. Evidence suggests that he was a religious poet above all else, and is this a way for us to contextualize a great deal of the elegy’s imagery? Is it going too far to say that Gruffydd compares Llywelyn with none other than Jesu Christ himself? And is a part of this poet’s history – a historical fact which is shockingly different from the way in which many Welsh people perceive the relationship between Gruffydd an Llywelyn – also a way of explain this powerful poem’s extraordinary passion? Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach / further reading: - Rhian M. Andrews (gol.), Gwaith Bleddyn Fardd a beirdd eraill ail hanner y drydedd ganrif ar ddeg (Caerdydd, 1996)

Rydym ni’n parhau i drafod Beirdd y Tywysogion yn y bennod hon, gan ganolbwyntio ar farddoniaeth sy’n gysylltiedig ag Owain Gwynedd a’i deulu. Wedi’i enwi’n ‘gyfaill y pod’ gennym yn barod, mae’n rhaid cyfrif Owain Gwynedd (c.1100-1170) ymysg y tywysogion pwysicaf. Yn wir, ef oedd y cyntaf i ddefnyddio’r teitl ‘Tywysog Cymru’ ac ef hefyd oedd Brenin Gwynedd yn ei ddydd. Edrychwn ar waith Cynddelw Brydydd Mawr yn ‘dyrchafu’ neu’n ‘arwyrain’ Owain Gwynedd ac edrychwn hefyd ar farddoniaeth sy’n canolbwyntio ar rôl a hunaniaeth y bardd ei hun. Dychmygwn fod un ohonynt, Gwalchmai ap Meilyr Brydydd, yn strytio’n frolgar fel rapiwr ar lwyfan, a thrafod barddoniaeth gan fab Owain Gwynedd, Hywel, a’i ddiwedd alaethus ef. * * Lifting Up, Loving and Fighting: Poetry connected with Owain Gwynedd and his family We continue to discuss the Poets of the Princes in this episode, focusing on poetry connection with Owain Gwynedd and his family. Already named ‘a friend of the pod’ by us, Owain Gwynedd (c.1100-1170) must be counted as one of the most important of the princes. Indeed, he was the first to use the title ‘Prince of Wales’ and he was also King of Gwynedd in his day. We look at work by Cynddelw Brydydd Mawr (or ‘Cynddelw the Great Poet’) ‘lifting up’ or ‘elevating’ Owain Gwynedd and we also look at poetry which concentrates on the role and identity of the poet himself. We imagine one of them, Gwalchmai ap Meilyr, strutting boastfully like a rapper on stage, and we discuss poetry by Owain Gwynedd’s son, Hywel, and consider his tragic ending. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: https://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen Pellach/ Further Reading: - R. R. Davies, The Age of Conquest [:] Wales 1063-1425 (Rhydychen, 1987). - Nerys Ann Jones and Ann Parry Owen (goln..), Cyfres Beirdd y Tywysogion[:] Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr II (Caerdydd, 1995).

Dechreuwn drafod Beirdd y Tywysogion yn y bennod hon gan agor cil y drws ar gorff sylweddol o farddoniaeth Gymraeg hynod gain sydd hefyd yn hynod bwysig o safbwynt astudio hanes Cymru. Cawn gyfle i ystyried arwyddocâd Llawysgrif Hendregadredd (y llawysgrif sydd wedi diogelu’r rhan fwyaf o’r cerddi hyn), gwaith rhyfeddol o ddiddorol gan ei fod yn ffrwyth ymdrech i gofnodi barddoniaeth oes y Tywysogion yn fuan iawn ar ôl i’r cyfnod hwnnw yn hanes Cymru ddod i ben. Edrychwn ar waith y cyntaf o Feirdd y Tywysogion, Meilyr Brydydd, a’r arweinydd yr oedd yn canu mawl iddo, Gruffudd ap Cynan. Dyma gyfle i egluro termau ychydig hefyd (a oes gwahaniaeth rhwng ‘y Gogynfeirdd’ a ‘Beirdd y Tywysogion’, er enghraifft?). // Political Poetry: The Poets of the Princes We begin discussing the Poets of the Princes in this episode, opening the door to a considerable body of incredibly artful verse which is incredibly important when it comes to studying Welsh history. We will consider the significance of the Hendregadredd Manuscript (the manuscript which has preserved most of these poems), a wonderfully interesting work which because it is the result of an effort to record the poetry of the age of the Princes shortly after that period in the history of Wales came to an end. We look at the work of the first of the Poets of the Princes, Meilyr Brydydd, and the leader for whom he composed praise, Gruffudd ap Cynan. Here's an opportunity to clarify terminology a little as well (for example, is there a difference between the ‘Gogyfeirdd’, or ‘Rather Early Poets’, and ‘the Poets of the Princes’?) Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen Pellach / Further Reading: - Daniel Huws, ‘The Hendregadredd Manuscript’, yn Medieval Welsh Manuscripts (Cardiff & Aberystwyth, 2000), 193-226. - J.E. Caerwyn Williams a Peredur I. Lynch (goln.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)

Yn y bennod hon trafodwn yr olaf o’r ‘chwedlau brodorol’ wrth i ni graffu ar saernïaeth gelfydd ‘Iarlles y Ffynnon’. Nodwn y duedd i ddefnyddio enw prif gymeriad gwrywaidd y chwedl hon, ‘Owain’, fel teitl gan fynnu mai’r teitl a geir yn Llyfr Coch Hergest sy’n gywir, ‘Iarlles y Ffynnon’. Ynghyd â Gwenhwyfar a’r forwyn Luned, mae’r Iarlles yn un o driawd o gymeriadau benywaidd cryf a byw a geir yn y stori hon. Y hi sy’n rheoli yn ei theyrnas, er bod y marchog du yn gwarchod y ffynnon hudolus sy’n fynedfa iddi. Ymysg y pethau sy’n gwneud y darn hwn o lenyddiaeth ganoloeosol mor wych yw’r modd y mae’n cynrychioli ymddiddan a’r ymwneud rhwng cymeriad, pob un â’i bersonoliaeth wahanol. A pham bod Arthur yn cysgu ar ‘deml o frwyn’ (fel eryr yn ei nyth, yn ôl Richard Wyn Jones)? The Lady of the Fountain, not ‘Owain’ In this episode we discuss the last of the ‘native tales’ as we examine the artful construction of ‘The Lady of the Fountain’. We note the tendency to use the main male character’s name, ‘Owain’, for the title, and insist that it is the title found in the Red Book of Hergest which is correct – ‘The Lady of the Fountain’. Along with Gwenhwyfar and the maiden Luned, the Lady is one of a triad of strong and life-like female characters found in this story. It is she who rules in her realm, even though the black knight guards the magical fountain which is its entrance. Among the things which make this piece of medieval literature so great is the way in which it represents conversation and the interplay between characters, each one with her or his own unique personality. And why does Arthur sleep on ‘a mound of rushes’ (like an eagle in his nest, according to Richard Wyn Jones)? Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: 'Might Have Done' gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: / Further Reading: - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) - Ceridwen Lloyd-Morgan a Erich Poppe (goln.), Arthur in the Celtic Languages (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2019)

Trafodwn y chwedl ‘Historia Peredur fab Efrog’ yn y bennod hon gan awgrymu’i bod yn disgrifio perthynas Peredur a’i fam mewn modd hynod ddynol a thyner. Mae gwrthgyferbyniad amlwg rhwng bydolwg gwrywaidd treisgar tad Peredur a doethineb ei fam. Ond er i’w fam geisio’i fagu mewn byd benywaidd yn bell o unrhyw sôn am arfau a rhyfel, ac er iddi ddweud wrtho mai ‘angylion’ yw’r marchogion a wêl un diwrnod, mae’r hogyn ifanc yn mynnu dilyn y dynion arfog ar y ‘farchocffordd’ a dysgu bod yn farchog ei hun. Dyma destun canoloesol sy’n cwestiynu’r union ymddygiad ‘macho’ y mae’n ei ddyrchafu. Peredur’s Marchocffordd In this episode we discuss ‘Historia Peredur fab Efrog’ and suggest that it describes the relationship between Peredur and his mother in a remarkably human and tender fashion. There is an obvious contrast between the violent male worldview of Peredur’s father and the wisdom of his mother. However, while his mother tries to raise him in a femine world far from any mention of weapons and warfare, and although she tells him that the knights he sees one day are ‘angles’, the young lad insists on following the armed men on the marchocffordd – meaning the ‘bridle path’ or ‘horse path’ but also in our reading of the text, ‘the way of a knight’ – and learn to be a knight himself. This is a medieval text which questions the same macho behaviour it appears to promote. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: / Further Reading: - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) - Ceridwen Lloyd-Morgan a Erich Poppe (goln.), Arthur in the Celtic Languages (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2019)

Yn y bennod hon, trafodwn chwedl gwbl ryfeddol sy’n llunio fersiwn unigryw o fyd arwrol Arthur er mwyn tynnu sylw at ddiffygion gwleidyddol y byd go iawn. Y Gymru ganoloesol yw’r byd go iawn hwnnw, ac mae ymrafael rhwng tywysog a’i frawd yn bygwth heddwch y deyrnas. Mae’r negesydd Rhonabwy yn ceisio’i orau i helpu ond mae’n syrthio i gysgu – mewn tŷ sy’n ysglyfaethus o fudr! – a thrwy gyfrwng ei freuddwyd mae’n teithio o’r presennol i’r gorffennol Arthuraidd. Mae’n rhaid i’r arweinydd chwedlonol ei hun ddysgu gwersi am ryfel a heddwch hefyd, ac mae’n gwneud hynny wrth chwarae gwyddbwyll. Ond nid ‘chess’ oedd gwyddbwyll i’r Cymry canoloesol, a nid yw’r stori hon yn debyg i unrhyw stori arall chwaith! Cewch atebion i gwestiynau annisgwyl hefyd, fel pam bod y dyn bychan hwnnw o’r presennol, Rhonabwy, yn gwneud i Arthur grio? // Rhonabwy’s Amazing Dream In this episode, we discuss a completely amazing tale which constructs a unique version of Arthur’s heroic world in order to highlight the political faults of the real world. Medieval Wales is that real world, and a struggle between a prince and his brother is threatening the peace of the realm. The messenger Rhonabwy tries his best to help but he falls asleep – in a house which is disgustingly filthy! – and by means of his dream he travels from the present back to the Arthurian past. The heroic leader himself must learn lessons about war and peace as well, and he does that while playing gwyddbwyll – not ‘chess’, as modern Welsh speakers would have it, but a different kind of war game played by medieval Welsh people. And this story is not like any other story either! You’ll also get answers to some unexpected questions, such as who does that little man from the present, Rhonabwy, make Arthur cry? Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: / Further Reading: - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) - Ceridwen Lloyd-Morgan a Erich Poppe (goln.), Arthur in the Celtic Languages (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2019)

Trafodwn y chwedl ‘Ystoria Geraint fab Erbin’ yn y bennod hon gan ystyried ei pherthynas â cherdd storïol y bardd Ffrangeg Chrétien de Troyes. A yw’n bosibl mai trosiad o’r testun Ffrangeg yw’r chwedl Gymraeg, mewn gwirionedd? A yw’n iawn cynnwys ‘Geraint’ ymysg y ‘chwedlau brodorol’? Awgrymwn fod awdur Cymraeg wedi cymryd stori Chrétien a’i gwisgo mewn gwisg Gymreig. Wedi’r cwbl, mae toreth o enwau Cymraeg yma, nifer ohonynt â gwreiddiau dwfn iawn yn chwedloniaeth draddodiadol Cymru, gan gynnwys Geraint ei hun. Ceir golwg hynod ddiddorol ar dde-ddwyrain Cymru hefyd, gan gynnwys Caerdyf, sef Caerdydd. A sôn am wisg, mae’r disgrifiad o ddillad Geraint pan mae’n ymddangos gyntaf yn y sori yn wych. Yn ogystal â’r holl farwedd, dewrder, sifalri ac anturiaeth, mae’r chwedl hon yn cynnig trafodaeth feirniadol ynglŷn â’r union fyd Arthuraidd y mae’n ei ddyrchafu. // Geraint and his satin shorts In this episode we discuss the tale ‘Ystoria Geraint fab Erbin’ (the ‘Story’ or ‘History’ of Geraint so of Erbin) and consider its relationship with a narrative poem by the French poet Chrétien de Troyes. Is it possible that this Welsh tale is actually a translation of the French text? Is it really right to include ‘Geraint’ among the ‘native tales’? We suggest that a Welsh author took Chrétien’s story and dressed in Welsh clothes. After all, there are lots of Welsh names here, many of them with very deep roots in traditional Welsh narrative, including Geraint. It also presents a very interesting look at south-east Wales, including Caerdyf or Cardiff. And, talking about clothes, the description of Geraint’s outfit when he first appears is brilliant. In addition to all of the greatness, bravery, chivalry and adventur, this tale offers a critical discussion of the very Arthurian world it celebrates. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: / Further Reading: Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) Ceridwen Lloyd-Morgan a Erich Poppe (goln.), Arthur in the Celtic Languages (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2019)

Mae’r bennod hon yn gyfle i ni fyfyrio ynghylch y berthynas rhwng llenyddiaeth Gymraeg a llenyddiaeth gyfandirol wrth i ni drafod y cam nesaf yn natblygiad y chwedloniaeth Arthuraidd. Beth am y chwedlau ‘brodorol’ Cymraeg hynny sy’n dangos dylanwad llenyddiaeth Ffrangeg? Sut mae canfod creadigaethau artistig sydd wedi’u hadeiladu ar sylfeini Cymreig traddodiadol ond sydd hefyd yn ddyledus mewn modd amlwg iawn i ddylanwadau ‘estron’? Awgrymwn fod hanes roc-an-rôl yn cynnig cymhariaeth hylaw. A beth yw’r gwahaniaethau rhwng yr hen fyd Arthuraidd Cymreig a’r llenyddiaeth gyfandirol hon? A yw’r Arthur Cymreig-Ewropeaidd hwn yn nes o lawer at y darlun Hollywoodaidd o’r brenin arwrol? // Rock and Roll and the Welsh-European Arthur This episode provides an opportunity for us to think about the relationship between Welsh literature and continental literature as we discuss the next step in the development of Arthurian legendry. What about those ‘native’ Welsh tales which were influenced by French literature? How do we perceive artistic creations which were constructed on traditional Welsh foundations but which are also indebted in a very obvious way to ‘foreign’ influences? We suggest that the history of rock and roll provides a useful comparison. And what are the differences between the old Welsh Arthurian world and this continental literature? Is this Welsh-European Arthur a lot closer to Hollywood’s version of the heroic king? Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: / Further Reading: Ceridwen Lloyd-Morgan a Erich Poppe (goln.), Arthur in the Celtic Languages (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2019)

Pwnc ychydig yn wahanol sydd gennym y tro hwn, un a gododd yn y penodau diwethaf wrth drafod llenyddiaeth Arthuraidd Gymraeg gynnar. Yn y bennod hon, rydym ni’n olrhain cyfeiriadau llenyddol at gad Gamlan trwy ganrifoedd o lenyddiaeth Gymraeg. Brwydr fawr olaf yr arweinydd enwog oedd cad Gamlan, cyflafan a chwalodd deyrnas ac oes aur Arthur. Awgrymwn fod traddodiadau’n ymwneud â’r ‘Apocalyps Arthuraidd’ yma yn fodd i strwythuro’r holl stori Arthuraidd fawr, fel y mae myfyrdodau apocalyptaidd yn y Beibl yn fodd i strwythuro meddwl Cristnogol yn gyffredinol. Mae’n wedd ddwys ar y traddodiad llenyddol Cymraeg, felly, ond mae agwedd ddoniol hefyd, fel y cewch glywed. From the Arthurian Apocalypse to Fashion Casualties: A Brief History of the Battle of Camlan We go after a slightly different subject this time, one which cropped up during the past episodes while discussing early Welsh Arthurian literature. In this episode we trace literary references to the Battle of Camlan through centuries of Welsh literature. ‘Cad Gamlan’ was the famous leader’s last big battle, a slaughter which destroyed Arthur’s realm and golden age. We suggest that traditions concerning this ‘Arthurian Apocalypse’ are a way of structuring all of the great Arthurian story, just as apocalyptical mediations in the Bible are a way of structuring Christian thought in general. It is perhaps one of the more intense aspects of the Welsh literary tradition, but there is also humour here as well, as you’ll hear. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad.

Rydym ni’n gorffen trafod y chwedl ‘Culhwch ac Olwen’ yn y bennod hon, gan ddechrau gyda’r chwech arwr y mae Arthur yn eu dewis i helpu Culhwch gael hyd i ferch Ysbaddaden Pencawr. (Ac felly, ynghyd â’r darpar briodfab ei hun, dyma fersiwn Cymraeg canoloesol o’r ‘Saith Samauri’ neu’r ‘Magnificent Seven’!) Mae Olwen yn ymddangos o’r diwedd – a chawn ddisgrifiad trawiadol a chofiadwy ohoni – ac wedyn mae’n rhaid i’r saith wynebu’r Pencawr ei hun. Ac mae’n rhaid iddynt gyflawni llwyth o wahanol dasgiau – pob un yn naturiaeth ynddi’i hun – cyn y câi Culhwch briodi Olwen, ac byddai’n rhaid troi at Arthur a’i arwyr am gymorth eto er mwyn eu cyflawni. Ceir yma anturiaethau lu, felly, ond ceir hefyd hiwmor grotésg a myfyrdodau dwys am y berthynas rhwng pobl a byd natur. Winning Olwen We finishing discussing the tale ‘Culhwch and Olwen’ in this episode, starting with the six heroes whom Arthur choses to help Culhwch find the daughter of Ysbaddaden Chief of Giants. (And thus, along with the would-be bridegroom himself, here’s a medieval Welsh version of the ‘Seven Samauri’ or ‘The Magnificent Seven’!) Olwen appears finally – and we get a striking and memorable description of her – and then the seven must face the Chief of Giants himself. And they have to fulfil a great number of various tasks – each one an adventure in itself – before Culhwch can marry Olwen, and he’ll have to turn to Arthur and his heroes for more help in order to accomplish it all. So numerous adventures are to be had here, but also grotesque humour and deep meditations on the relationship between people and the world of nature. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: / Further Reading: Rachel Bromwich a D. Simon Evans (goln.), Culhwch ac Olwen (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2012). Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980)

Gan fod ‘Culhwch ac Olwen’ yn chwedl mor fawr a mor bwysig, rydym wedi neilltuo dwy bennod gyfan i’w thrafod hi. Eglurwn yn y bennod hon pam fod y stori ganoloesol hon mor ddiddorol a pham bod y testun llenyddol hwn mor bwysig. Dyma gyfle i weld yr Athur Cymreig a Chymraeg cynhenid ar ei orau, yng nghanol camp a rhemp llys sy’n llawn cymeriadau rhyfeddol. Ond mae hefyd yn stori am ymgais Culhwch i gael hyd i Olwen a’i phriodi, ac mae stori werin draddodiadol am arwr yn priodi merch y cawr yn fframwaith ar gyfer llwyth o anturiaethau. Nodweddir y chwedl hon gan gyflawnder o gymeriadau Arthuraidd, gan gynnwys ambell un a fydd yn gyfarwydd i ddilynwyr ‘Yr Hen Iaith’ (fel y porthor Glewlwyd Gafaelfawr, er enghraifft, a fedyddiwyd gan Richard Wyn Jones yn ‘Gyfaill y Pod’). Ac, ie, pam bod Culhwch yn mynd at Arthur er mwyn cael torri’i wallt?! Arthur the Barber As ‘Culhwch and Olwen’ is such a big tale and such an important one, we’ve devoted two entire episodes to discussing it. We explain in this this episode why this medieval story is so interesting and why this literary text is so interesting. Here’s an opportunity to see the original Welsh Arthur at his best, in the middle of the feats and excess of a court full of wondrous characters. But here also is a story about Culhwch’s attempt to find and marry Olwen, and a traditional folk tale about a hero wedding the giant’s daughter serves that serves as a framework for a great many adventures. This tale is graced by an abundance of Arthurian characters, including some who will be familiar to followers of ‘Yr Hen Iaith’ (such as the gatekeeper Glewlwyd Gafaelfawr, for example, dubbed ‘Friend of the Pod’ by Richard Wyn Jones). And, by the way, why does Culhwch go to Arthur in order to have his hair cut? Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: / Further Reading: - Rachel Bromwich a D. Simon Evans (goln.), Culhwch ac Olwen (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2012). - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980)

O ystyried holl gynnyrch diwylliannol yr iaith Gymraeg trwy’r canrifoedd, beth, tybed, a gafodd y dylanwad mwyaf ar ddiwylliannau ieithoedd eraill a gwledydd eraill? Awgrymwn yn y bennod hon mai straeon am y brenin arwrol Arthur yw’r ateb. Erbyn diwedd yr Oesau Canol, byddai’r chwedloniaeth hon wedi teithio ar draws Ewrop ac esgor ar lenyddiaeth Arthuraidd mewn llawer o wahanol ieithoedd, ac mae’r daith ryfeddol hon yn parhau heddiw, gan gofio’r holl ffilmiau Holywoodaidd, nofelau ffantasi a gemau cyfrifiadorol sy’n dangos ddylanwad y traddodiad cyfoethog hwn. Ond dechreuodd y cyfan yma yng Nghymru – neu, hwyrach, dechreuodd yn yr iaith Gymraeg (gan gofio nad ffiniau presennol Cymru oedd ffiniau’r iaith Gymraeg yn yr Oesau Canol cynnar). A oedd Arthur yn gymeriad hanesyddol ar y dechrau? Beth yw’r enghreifftiau cynharaf o lenyddiaeth Arthuraidd Gymraeg sydd wedi goroesi? Trafodwn y cwestiynau hyn, ac wrth fynd i’r afael â gwreiddiau’r traddodiad Arthuraidd edrychwn ar rai o’n hoff drioedd, gan gynnwys ‘Tri Gwrfeichiad Ynys Prydain’, a gyfieithir gan Rachel Bromwich fel ‘The Three Powerful Swineherds of the Island of Britain’! // The Arthurian Tradition: Wales’s Greatest Gift to the World? Considering all of the culture produce of the Welsh language through the centuries, what has had the greatest influence on the cultures of other languages and other nations? We suggest in this episode that stories about the heroic king Arthur is the answer to that question. By the end of the Middle Ages, this legendry would travel across Europe and give birth to Arthurian literature in many different languages, and this wondrous journey continues today, considering all of the Holywood films, fantasy novels and computer games which display the influence of this rich tradition. But all of it started here in Wales – or, rather, it started in the Welsh language (remembering that the present borders of Wales were not the borders of the Welsh language in the early Middle Ages). Was Arthur a real historical figure to begin with? What are the earliest examples of Welsh Arthurian literature which have survived? We discuss these questions, and while getting to grips with the roots of the Arthurian tradition we look at some of our favourite triads, including ‘Tri Gwrfeichiad Ynys Prydain’, translated by Rachel Bromwich as ‘The Three Powerful Swineherds of the Island of Britain’! Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: / Further Reading: Rachel Bromwich, A. O. H. Jarman a Brynley F. Robers (goln.), The Arthur of the Welsh: The Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature (Caerdydd, 1991) Rachel Bronwich (gol.), Trioedd Ynys Prydain [:] The Triads of the Island of Britain (Caerdydd, 1961 [4ydd argraffiad 2014])

Yn y bennod hon trafodwn ‘Ganu Heledd’, y farddoniaeth ganoloesol sy’n gysylltiedig â stori tywysoges o hen deyrnas Powys a dystiodd i farwolaeth ei theulu a chwalfa’i chymdeithas. Ond yn hytrach nag adrodd y stori, mae’r cerddi telynegol hyn yn canolbwyntio ar ymateb emosiynol Heledd. Dyma lenyddiaeth sy’n trafod colled, galar a hiraeth mewn modd ingol o gofiadwy. Dyma hefyd lais benywaidd prin sy’n wrthbwynt i natur wrywaidd lethol y traddodiad barddol canoloesol. Nodwn wrth fynd heibio fod y farddoniaeth bwerus hon wedi dylanwadu’n drwm ar lenyddiaeth a cherddoriaeth Gymraeg yr 20fed ganrif hefyd. Ac mae trafodaeth am arwyddocâd treiglad sy’n pwysleisio – ormod, ym marn Richard Wyn Jones, efallai! – fod y math yma o fanylyn gramadegol yn gallu bod yn allweddol bwysig i ystyr a naws testun llenyddol. // The Voice of Heledd In this episode we discuss ‘Canu Heledd’, the medieval poetry which tells the story of a princess from the old kingdom of Powys who witnessed the death of her family and the destruction of her society. Rather than telling the story, these lyrical poems concentrate on Heledd’s emotional reaction. This is literature which treats loss, grief and longing in a painful and memorable way. Here too is a rare female voice which is a counterpoint to the medieval bardic tradition’s overwhelmingly male character. We also note in passing that this powerful poetry has had a significant influence on the Welsh literature and music of the 20th century. And there is a discussion about the significance of a mutation which emphasizes – perhaps too much for Richard Wyn Jones! – that this kind of tiny grammatical detail can be key to the meaning and mood of a literary text. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen Pellach/Further Reading: Jenny Rowland, Early Welsh Saga Poetry: A Study and Edition of the Englynion (Caergrawnt: D. S. Brewer, 1990).

disgrifiad

Cyfranc Lludd a Llefelys sydd dan sylw yn y bennod hon. Er ei bod hi’n chwedl fer iawn, mae’n stori fawr, ac mae’n bosib ei gweld hi fel pont rhwng chwedloniaeth Gymreig a hanesyddiaeth Gymreig. Wrth fwrw golwg ffantasïol ar hanes, mae’n mynd i’r afael â’r thema honno sy’n ganolog i hunaniaeth Gymreig, sef y ffaith bod y Cymry’n ddisgynyddion i drigolion gwreiddiol yr ynys cyn i genhedloedd estron ymosod arni. Mae Lludd yn frenin ar Brydain ac mae’i frawd Llefelys yn priodi merch brenin Ffrainc. Ond pan ddaw tair gormes estron i fygwth teyrnasiad Lludd, mae’n rhaid iddo fanteisio ar ddoethineb ei frawd. Cewch glywed hanes y Ddraig Goch sydd ar faner Cymru a chlywed Richard Wyn Jones yn mynd i hwyl wrth ddychmygu’r Cymro Ffrengig Llefelys. Ac, wrth gwrs, cewch ddysgu beth yw ystyr ‘cyfranc’. // Two Brothers and Three Invasions The Tale of Lludd and Llefelys is under our microscope in this episode. Although it’s a very short tale, it’s a big story, and one which can be seen as a bridge between Welsh legendry and Welsh historiography. By looking fancifully at history, this text engages a theme central to Welsh identity, namely the fact that the Welsh are the descendants of the original inhabitants of the island before foreign nations invaded. Lludd is king of Britain and his brother Llefelys marries the king of France’s daughter. But when three foreign invasions threaten Lludd’s rule, he has to take advantage of his brother’s wisdom. You’ll learn some of the story behind the Red Dragon on the Welsh flag and hear Richard Wyn Jones clown it up as he imagines the French Welshman Llefelys. You’ll also learn the meaning of cyfranc, the word describing the tale itself. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. // Darllen pellach: - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) Further Reading: - Gwyn Jones and Thomas Jones (translators), The Mabinogion (revised edition, London, 1993) - Sioned Davies (translator), The Mabinogion (Oxford: OUP, 2008)

Trafodwn yn y bennod hon yr olaf o Bedair Cainc y Mabinogi, sef chwedl ‘Math fab Mathonwy’. Edrychwn ar realiti hyll Cymru’r Oesau Canol a nodi bod aelodau o’i deulu’i hun yn gymaint o fygythiad i dywysog Cymreig na gelynion posibl y tu hwnt i ffiniau’i deyrnas. Er gwaethaf holl hud a lledrith y stori hon, awgrymwn y gellir ei dadansoddi yng nghyd-destun y realiti hyll hwnnw; mae Math fab Mathonwy yn arglwydd ar Wynedd, ac mae aelodau o’i lys ei hun, ei neiant Gwydion a Giflaethwy, yn creu trafferth sylweddol iddo. Dyma stori dywyll sy’n archwilio tueddiadau gwaethaf y ddynoliaeth, gan gynnwys trais ar sail rhywedd. Yn y gainc hon hefyd y mae Lleu Llaw Gyffes a Blodeuwedd yn ymddangos, cymeriadau sydd wedi ysbrydoli cenedlaethau lawer, er bod ailysgrifennu’r chwedl dreisgar hon a’i throi’n stori i blant yn beth hynod heriol! // Math’s Family Troubles In this episode we discuss the last of the Four Branches of the Mabinogi, the tale ‘Math son of Mathonwy’. We look at the ugly reality of medieval Wales and note that members of a Welsh prince’s own family were often as much of a threat to him as possible enemies beyond his borders. Despite all of the magic and fantasy in this story, we suggest that it’s possible to analyse it in the context of that ugly reality; Math son of Mathonwy is lord of Gwynedd, and members of his own court, his nephews Gwydion and Gilfaethwy, create considerable trouble for him. This is a dark tale which examines the worst aspects of human experience, including gender-based violence. It is also in this branch that Llaw Gyffes and Blodeuwedd appear, characters who have inspired many generations, even though turning this violent tale into a children’s story is an incredibly difficult thing to do! Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: - Ian Hughes (gol.), Math uab Mathonwy: the fourth branch of the Mabinogi (Dulyn: Dublin Institute for Advanced Studies, 2013) - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) Further Reading: - Ian Hughes (ed.), Math uab Mathonwy: the fourth branch of the Mabinogi (Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 2013)

Trafodwn Drydedd Gainc y Mabinogi yn y bennod hon, chwedl ‘Manawydan fab Llŷr’, stori sy’n wrthbwynt i’r ceinciau eraill ac sydd â gwrthgyferbyniadau trawiadol mewnol. Yn hytrach na brwydrau mawr epig a champau arwrol, yr hyn a gawn yn y stori hon yw myfyrdodau ynghylch seiliau cymdeithas a hanfod gwareiddiad. Mae’r testun hwn yn hollbwysig hefyd er mwyn deall mai cyfanwaith yw Pedair Cainc y Mabinogi. Yn dilyn y rhyfel apocalyptaidd a ddaw ar ddiwedd yr Ail Gainc, rydym ni’n dilyn dau o’r goroeswyr, Pryderi a Manawydan. Pan ddaw’r hud ar Ddyfed, rhaid i’r ddau gyfaill a’u gwragedd, Cigfa a Rhiannon, ddysgu byw o’r newydd, yn gyntaf trwy hela, ac wedyn trwy arddel crefftau, ac yn y diwedd trwy amaethu. Yn groes i Pryderi sydd wastad am dynnu’i gleddyf a datrys problemau yn yr hen ffordd dreisgar, mae Manawydan yn ennill yn y diwedd trwy ymbwyllo, osgoi tywallt gwaed a dilyn y gyfraith. Nid cryfder allanol sy’n gwneud Manawydan yn arwr, ond ei ddoethineb a’i gryfder mewnol. // We discuss the Third Branch of the Mabinogi in this episode, the tale of ‘Manawydan son of Llŷr’, a counterpoint to the other branches and a story with striking internal contrasts. Instead of big epic battles and heroic feats, this tale presents meditations on the foundations of society and the essence of civilization. It is also essential for understanding that the Four Branches of the Mabinogi form a coherent whole. Following the apocalyptical war at the end of the Second Branch, we follow two of the survivors, Pryderi a Manawydan. When an enchantment falls on Dyfed, the two friends and their wives, Cigfa and Rhiannon, must learn to live anew, first by hunting, then by working as craftsmen, and, in the end by farming. Unlike Pryderi who always wants to draw his sword and solve problems in the old violent way, Manawydan wins in the end by reasoning, avoiding bloodshed and following the law. It is not external strength which makes Manawydan a hero, but rather his wisdom and his internal strength. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: - Ian Hughes (gol.), Manawydan uab Llyr: trydedd gainc y Mabinogi: golygiad newydd ynghyd â nodiadau testunol a geirfa lawn (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2007) - Andrew Welsh, ‘Manawydan fab Llŷr: Wales, England and the “New Man”’, yn C. W. Sullivan III (gol.), The Maginogi [:] A Book of Essays (Routledge, 2016) - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) Further Reading: - Andrew Welsh, ‘Manawydan fab Llŷr: Wales, England and the “New Man”’, yn C. W. Sullivan III (gol.), The Maginogi [:] A Book of Essays (Routledge, 2016) - Gwyn Jones and Thomas Jones (translators), The Mabinogion (revised edition, London, 1993) - Patrick K. Ford, The Mabinogi and Other Medieval Welsh Tales (new edition, 2008) - Sioned Davies (translator), The Mabinogion (Oxford: OUP, 2008)

Awgrymwn yn y bennod hon ei bod hi’n bosib darllen yr Ail Gainc fel beirniadaeth gymdeithasol radicalaidd. Ar ddechrau Chwedl Branwen ferch Llŷr daw Matholwch, Brenin Iwerddon, i ‘erchi’ Branwen, gan feddwl y bydd y briodas frenhinol yn sylfaen i gynghrair gwleidyddol a all wneud y ddwy ynys yn ‘gadarnach’. Ond yn hytrach na heddwch a chynnydd, mae uniad Branwen a Matholwch yn esgor ar ryfel apocalyptaidd sy’n lladd y rhan fwyaf o boblogaeth Iwerddon a’r rhan fwyaf o’r fyddin fawr sy’n croesi’r môr i’w hachub. Tybed felly a oedd awdur y testun hwn yn ceisio awgrymu na ddylid defnyddio benywod fel nwyddau i’w ffeirio a bod perygl mewn priodas ddynastig? Agwedd hynod arall ar y gwaith llenyddol rhyfeddol hwn yw’r modd y gwelwn ddau fyd ar yr un pryd, gyda brawd Branwen, Bendigeidfran, ‘yn frenin coronog ar yr ynys hon’ – a ddisgrifir fel ‘Ynys y Cedyrn’ – ac hefyd yn arglwydd Cymreig a’i lys yn Harlech. Mae’r naill yn mynd â ni’n ôl i oes aur chwedlonol cyn i genhedloedd eraill ddod i gipio’r Ynys oddi ar hynafiaid y Cymry, ac mae’r llall yn gadael i ni ddarllen y stori mewn cyd-destun Cymreig mwy uniongyrchol. Awgrymwn hefyd fod diwedd y gainc hon yn ymdriniaeth lenyddol â PTSD milwyr sydd wedi dioddef mewn rhyfel. // We suggest in this episode that it’s possible to read the Second Branch of the Mabinogi as radical social criticism. At the start of the tale of Branwen Daughter of Llŷr, the king of Ireland, Matholwch, comes to seek Branwen’s hand, thinking that the royal marriage will be the basis for a political alliance which can make both islands stronger. But instead of peace and prosperity, the union of Branwen and Matholwch ends up leading to an apocalyptical war which kills most of Ireland’s population and most of the soldiers in the great army which crosses the sea to save her. Is this text’s author trying to suggest that women shouldn’t be traded like goods and that dynastic marriages are full of danger? Another remarkable aspect of this wonderful literary work is the way in which we see two worlds at once, with Branwen’s brother, Bendigeidfran, both as ‘crowned king of this island’ – described as ‘The Island of the Mighty’ – and as a Welsh lord with his court in Harlech. One takes us back to the legendary golden age before other nations took the Island from the ancestors of the Welsh, and the other allows us to read this story in a more direct Welsh context. We also suggest that the end of this branch is a literary treatment of the PTSD suffered by soldiers in the wake of war. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) Further Reading: - Gwyn Jones and Thomas Jones (translators), The Mabinogion (revised edition, London, 1993) - Patrick K. Ford, The Mabinogi and Other Medieval Welsh Tales (new edition, 2008) - Sioned Davies (translator), The Mabinogion (Oxford: OUP, 2008)

Yn y bennod hon trafodwn gainc gyntaf ‘Pedair Cainc y Mabinogi’, Chwedl Pwyll Pendefig Dyfed. Er bod Pwyll ‘yn arglwydd ar saith cantref Dyfed’, fel y dywed brawddeg gyntaf y chwedl , nid oes ganddo lawer o ddoethineb. Yn wir, mae’n bosibl ei gweld hi fel stori am sut mae Pwyll yn dysgu bod yn bwyllog. Mae’n ymddwyn mewn modd byrbwyll nifer o weithiau ac mae’n rhaid i gymeriadau eraill – Arawn, brenin Annwfn a Rhiannon, gwraig Pwyll – ei helpu. Mae Rhiannon ymysg cymeriadau mwyaf cofiadwy’r traddodiad llenyddol Cymraeg, yn fenyw ddoeth sy’n siarad yn ffraeth ac yn rhoi’i gŵr amhwyllog yn ei le pan fo angen. O gofio cyd-destun hanesyddol uniongyrchol y gwaith llenyddol hwn, sef Cymru ‘Oes y Tywysogion’, mae’n bosibl darllen y chwedl hon fel ‘drych i dywysogion’, fel testun sy’n cynnig gwersi i ddarpar arweinwyr. In this episode we discuss the first of ‘The Four Branches of the Mabinogi’, the Tale of Pwyll, Lord of Dyfed. Although Pwyll is ‘lord of the seven cantrefs (‘hundreds’ or ‘provinces’) of Dyfed, as the tale’s first sentence says, he doesn’t possess much wisdom. Indeed, while Pwyll is this character’s name, pwyll is also a common noun in Welsh, meaning ‘sense’, ‘intelligence’ or ‘wisdom’. It’s possible to read this tale as a story about how Pwyll comes to embody his name, how he learns to become a wise and good ruler. We see him acting in some very unwise ways, and other characters – Arawn, king of Annwfn and Rhiannon, Pwyll’s wife – need to help him. Rhiannon is among the most memorable characters of the Welsh literary tradition, a wise woman who speaks wittily and puts her unwise husband in his place when need be. Remembering this literary work’s direct historical context, Wales of the ‘Age of the Princes’, it is possible to read this tale as ‘a mirror for princes’, a text which offers lessons to future leaders. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau neu ar YouTube i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) - Catherine McKenna, ‘The Theme of sovereignty in Pwyll’, Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 29 (1980), 35-52. Further Reading: - Gwyn Jones and Thomas Jones (translators), The Mabinogion (revised edition, London, 1993) - Patrick K. Ford, The Mabinogi and Other Medieval Welsh Tales (new edition, 2008)

Y Mabinogion sydd dan sylw yn y bennod hon, ond rhaid egluro’n gyntaf nad dyna’r gair gorau i ddisgrifio’r straeon Cymraeg canoloesol hyn! Mae’n debyg mai William Owen Pughe (1759-1835) a fathodd y label, ond oherwydd cyfieithiadau Saesneg yr Arglwyddes Charlotte Guest (1812-1895) y daeth yn arferol i bobl led-led y byd gyfeirio at y chwedlau hyn fel The Mabinogion. Mae felly’n arfer Saesneg ddiweddar sydd wedi dylanwadu ar sut mae Cymry Cymraeg yn trafod y corff pwysig hwn o lenyddiaeth eu iaith! Mae 11 o’r chwedlau hyn, a dim ond mewn pedair ohonynt y mae’r gair mabinogi yn ymddangos (a dim ond unwaith fel mabinogion, a’r gair hwnnw’n gamgymeriad, mae’n debyg). Mae’n well gennym eu disgrifio fel ‘Y Chwedlau Brodorol’; er bod llawer iawn o ryddiaith Gymraeg ganoloesol sydd wedi goroesi, mae’r rhan fwyaf ohoni wedi’i chyfieithu o ieithoedd eraill. Yr hyn sy’n arbennig am y grŵp hwn o straeon canoloesol yw’r ffaith eu bod wedi’u hysgrifennu’n wreiddiol yn yr iaith Gymraeg. Dyma felly ffrwyth dychmyg storïwyr Cymraeg yr Oesau Canol. Ond a yw’n iawn ein bod ni’n eu gosod ar wahân yn y modd hwn? Cedwir y chwedlau hyn mewn dwy lawysgrif – Llyfr Gwyn Rhyddech (c.1350) a Llyfr Coch Hergest (c.1400), ac mae’r casgliadau pwysig hyn yn cynnwys mathau eraill o lenyddiaeth Gymraeg ganoloesol hefyd. This episode considers The Mabinogion, but we have to explain first that this is not the best way of describing these medieval Welsh tales! It’s likely that William Owen Pughe (1759-1835) created the label, but it is because of the English translations published by Lady Charlotte Guest (1812-1895) that people all over the world came to refer to these tales as The Mabinogion. It’s thus a recent English tendency which has effected how Welsh speakers discuss this important body of their language’s literature! There are 11 of these tales, but the word mabinogi only appears in four of them (and only once as mabinogion, and that word is a mistake, most likely). We prefer to describe them as ‘The Native Prose Tales’; although there is a great amount of medieval Welsh prose which has survived, most of it was translated from other languages. What makes this group of medieval stories special is the fact that they were written originally in the Welsh language. In them we have the products of the imagination of medieval Welsh storytellers. But is it right that we set them apart in this way? These tales are preserved in two manuscripts – The White Book of Rhyddech (c.1350) and The Red Book of Hergest (c.1400), and these important collections contain other types of medieval Welsh literature as well. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: - Dafydd Ifans a Rhiannon Ifans, Y Mabinogion[:] Diweddariad (Llandysul: Gwasg Gomer, 1980) - Daniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2002) Further reading: - Sioned Davies (translator), The Mabinogion (Oxford: OUP, 2008) - Daniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiff: UWP, 2002)

Llyfr Du Caerfyrddin, Llyfr Taliesin, hanes ysgrifennu Cymraeg a natur llawysgrifau: Dechreua’r bennod hon drwy ystyried rhai o’r enghreifftiau cynharaf o ysgrifen Gymraeg sydd wedi goroesi, a nodi bod yr iaith wastad wedi bod yn gyfrwng i drafod dysg o wahanol fathau, gan gynnwys gwyddoniaeth. Trafodwn dechnoleg ysgrifennu’r cyfnod canoloesol, gan bwysleisio bod y llawysgrifau’n bethau prin, bregus a gwerthfawr. Wedyn, rydym ni’n oedi cryn dipyn ynghylch Llyfr Du Caerfyrddin, y llawysgrif Gymraeg – h.y., yn gyfan gwbl Gymraeg o ran iaith – sydd wedi goroesi. Pwy oedd y mynach a aeth ati i gynllunio a chreu casgliad o farddoniaeth Gymraeg, llawer ohoni’n gysylltiedig â’r bardd Myrddin chwedlonnol a roes ei enw i’r lle, yn ôl y stori? A yw’n bosibl dweud bod Myrddin yn ymryson â’r bardd chwedlonol arall hwnnw, Taliesin, am oruchafiaeth yn y traddodiad llenyddol? A beth am y llawysgrif bwysig honno â gyslltir ag ef, sef Llyfr Taliesin? Pam fod cymaint o’r farddoniaeth Gymraeg hon yn broffwydol, a beth yw dehongliad ‘pobl Pen’mynydd’ yn sir Fôn o’r Mab Darogan? *** The Black Book of Carmarthen, the Book of Taliesin, the history of writing Welsh and the nature of manuscripts: This episode begins by considering some of the earliest examples of Welsh writing which have survived, and noting that the language has always been a medium for discussion various kinds of learning, including science. We discuss medieval writing technology and emphasize that manuscripts are rare, fragile and valuable. Then we take some time with the Black Book of Carmarthen, the earliest surviving Welsh manuscript – that is, the earliest surviving manuscript written entirely in the Welsh language. Who was the monk who planned and created this collection of Welsh poetry, much of it connected to the legendary poet Myrddin for whom the place was supposedly named? Is it possible to say that Myrddin competes with that other legendary poet, Taliesin, for supremacy in the literary tradition? And what about that important manuscript connected with the competitor, the Book of Taliesin? Why is so much of this Welsh poetry prophetic in nature, and how do people from Penymynydd in Anglesey interpret the Mab Darogan or prophesied saviour? Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: http://www.twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: - Ifor Williams, The Beginnings of Welsh Poetry (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1980) - A. O. H. Jarman (gol.), Llyfr Du Caerfryddin (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1980) - Marged Haycock (gol. a chyf.), Legendary Poems from the Book of Taliesin (Aberystwyth: Cyhoeddiadau CMCS, 2007) - Patrick Sims-Williams, ‘The uses of writing in early medieval Wales’, yn Huw Pryce (gol.), Literacy in Medieval Celtic Societies (Caergrawnt: Gwasg Prifysgol Caergrawnt, 1998) - Daniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2002) *** Further Reading: - Ifor Williams, The Beginnings of Welsh Poetry (Cardiff: UWP, 1980) - Meirion Pennar, The Black Book of Carmarthen (Llanerch Press,1989) - Marged Haycock (ed. and trans.), Legendary Poems from the Book of Taliesin (Aberystwyth: CMCS Publications, 2007) - Patrick Sims-Williams, ‘The uses of writing in early medieval Wales’, in Huw Pryce (ed.), Literacy in Medieval Celtic Societies (Cambridge: Cambridge Universit y Press, 1998) - Daniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiff: UWP, 2002)

Yn y bennod gyntaf hon trafodwn y gerdd (neu’r casgliad o gerddi cysylltiedig) a briodolir i’r bardd Aneirin, gan archwilio dadleuon sy’n cefnogi – ac sy’n herio – y gred gyffredin mai’r farddoniaeth hon yw’r testun llenyddol Cymraeg cynharach sydd wedi goroesi. A yw’n bosib bod gwaith llenyddol am frwydr a ymladdwyd tua’r flwyddyn 600 yn yr Hen Ogledd (sef de’r Alban a gogledd Lloegr) wedi’i gadw mewn llawysgrif Gymraeg o’r 13eg ganrif? Beth mae’r Gododdin yn dweud wrthym am y traddodiad barddol Cymraeg yn gyffredinol? A beth yw tarddiad y gair Cymraeg ‘meddwi’ a beth a wnelo hynny â’r Gododdin? Dyma rai o’r cwestiynau sydd dan sylw. In the beginning there was the Gododdin (well, maybe . . .) In this first episode we discuss the poem (or the collection of connected poems) attributed to the bard Aneirin, examining arguments which support – and which challenge – the common belief that this poetry is the oldest surviving Welsh literary text. Is it possible that a literary work about a battle fought around the year 600 in the ‘Old North’ (that is, southern Scotland and northern England) was preserved in a Welsh manuscript from the 13th century? What does the Gododdin tell us about the Welsh bardic tradition? And what is the origin of the Welsh word meddwi, ‘to get drunk’, and what does that have to do with the Gododdin? These are some of the questions considered. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: https://twitter.com/YrHenIaith Tanysgrifwch yn eich hoff ap podlediadau i derbyn y pennod nesaf ar cyhoeddiad. Darllen pellach: - Ifor Williams (gol.), Canu Aneirin (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1938 [adargraffiad: 1978]) - A. O. H. Jarman (gol. a chyf.), Aneirin: Y Gododdin [:] Britain’s Oldest Heroic Poem (Llandysul: Gwasg Gomer, 1990), - Kenneth H. Jackson, The Gododdin: The Oldest Scottish Poem (Caeredin: Edinburgh University Press, 1969). - John T. Koch, The Gododdin of Aneirin: Text and Context from Dark-Age North Britain (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1997). - Patrick Sims-Williams, ‘Dating the Poems of Aneirin and Taliesin, Zeitschrift für Celtische Philologie 63 (2016), 163-234. Further reading: - A. O. H. Jarman (ed. and trans.), Aneirin: Y Gododdin [:] Britain’s Oldest Heroic Poem (Llandysul: Gomer, 1990), - Kenneth H. Jackson, The Gododdin: The Oldest Scottish Poem (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1969). - John T. Koch, The Gododdin of Aneirin: Text and Context from Dark-Age North Britain (Cardiff: University of Wales Press, 1997). - Patrick Sims-Williams, ‘Dating the Poems of Aneirin and Taliesin, Zeitschrift für Celtische Philologie 63 (2016), 163-234.

Cyflwyniad hwyliog i hanes llenyddiaeth Gymraeg, gyda, Jerry Hunter, hogyn o’r Midwest yn America yn dysgu Richard Wyn Jones, hogyn o ganolbarth Sir Fôn, am drysorau’i iaith ei hun. Cyflwynwyd gan: Yr Athro Jerry Hunter a'r Athro Richard Wyn Jones Cynhyrchwyd gan: Richard Martin Cerddoriaeth: Might Have Done gan The Molenes Dilynwch ni ar Trydar: https://twitter.com/YrHenIaith Ac hefyd, os dych chi'n joio gwrando ar y pod, gadewch adolygiad neu sgôr yn eich hoff ap podlediadau.