De Franse Revolutie

In november 1792 verslaat het Franse leger, tegen alle verwachtingen in, het Oostenrijkse leger in Jemappes. Terwijl in Brussel wordt gefeest in de pas opgerichte Jacobijnenclub maakt Generaal Dumouriez al plannen voor de toekomst van ons land. Annexatie bij de Franse republiek is een voor de hand liggende optie, maar daar heeft hij wel de steun van Parijs voor nodig.

De Verenigde Nederlandse Staten staan nog maar in de kinderschoenen en de bevolking wordt al opgehitst om de wapens op te nemen tegen de goddeloze Vonckisten. De knokploegen van Van der Noot voeren razzia’s uit in café’s, vergaderzalen en huizen waar de gematigde aanhangers van Jan Frans Vonck samenkomen. Niemand schijnt te beseffen dat het echte gevaar oprukt naar de grenzen: het leger van de Oostenrijkers.

Na de Slag van Turnhout keert Vandernoot terug naar Brussel vanuit zijn schuiloord in Breda. Daar wordt hij onthaald als de nieuwe leider. In het feestgedruis is er echter niet één democraat die juicht. Op 11 januari 1790 worden officieel de ‘Verenigde Nederlandse Staten’ uitgeroepen. 10 provincies worden onafhankelijk. In Parijs wordt weliswaar enthousiast gereageerd, maar heeft men zelf veel grotere zorgen.

Ook het conservatieve verzet begint vorm te krijgen. De Brusselse advocaat Hendrik Van der Noot, afkerig is van de verlichte ideeën, droomt van een terugkeer van standenmaatschappij waarin enkel de Staten-Generaal het voor het zeggen had, weet heel wat volk rond zich te verzamelen. Voor de progressieve ‘Vonckisten’ zit er niets anders op dan nu samen te werken met de conservatieve ‘Statisten’ om de Oostenrijkse keizer Jozef II te verjagen.

Geïnspireerd door de ideeën van de Franse Revolutie begint de succesvolle Brusselse advocaat Jan Frans Vonck geheime vergaderingen te beleggen met gelijkgezinden in zijn huis in de Koolstraat. In het voorjaar van 1789 wordt het geheim genootschap 'Pro aris et focis', vrij vertaald 'voor outer en heerd' opgericht. De eerste plannen voor een opstand tegen de Oostenrijkse keizer worden voorbereid.

Op 18 juli 1789, 4 dagen na de val van de Bastillle, arriveren de eerste koetsen van een lange reeks adellijke vluchtelingen in Bergen. En in de Oostenrijkse Nederlanden voelen ze dat het niet pluis is. Ook in Brussel wordt in sommige liberale middens als gesproken over ‘liberté’ en ‘égalité’. Voor de conservatieve katholieken is Keizer Jozef II kop van jut. Zijn moderne visie op de macht van kerk en staat, zet bij vele kwaad bloed.

Sedert november 1795 staat Frankrijk onder een nieuwe bestuursvorm, die van het ‘Directoire’. Het nieuwe regime maakte korte metten met het algemeen stemrecht van de Terreur. Het cijnskiesstelsel wordt heringevoerd. Veel steun vindt dat niet bij de bevolking. Toch weet het door allerlei illegale kunstgrepen en vervalste verkiezingen aan de macht te blijven. Zijn militaire successen in Italië en Egypte maken van hem een ware volksheld. Op 7 november 1799 pleegt hij een staatsgreep.

De terreur is voorbij. De ‘Thermidoriens’ creëren een mythe waarin alleen Robespierre verantwoordelijk wordt gesteld voor de uitwassen van de Revolutie. Er komt een nieuwe wending waarin vooral de belangen van de burgerij worden behartigd. Er gaan zelfs stemmen op die willen terugkeren naar het Ancien Regime. Gevoed door een economische crisis ontstaat er een Witte Terreur van gewelddadige koningsgezinden. Op 5 oktober 1795 komt jonge generaal Napoleon Bonaparte in beeld.

Als vervanging voor het christelijke geloof wordt een atheïstische cultus in het leven geroepen, losjes gebaseerd op het denken van Voltaire en de verlichting. Achter deze Cultus van de Rede staan enkele van de meest radicale revolutionairen in Parijs, zoals Jacques-René Hébert. In 1794 vervangt Robespierre deze cultus met een nieuwe, deïstische Cultus van het Opperwezen die zijn hoogtepunt bereikt op 8 juni met het ‘Fête de l'Être suprême’. Dat leidt regelrecht tot zijn onthoofding.

Het begrip ‘terreur’ betekent niet voor iedere revolutionair hetzelfde. Sommigen voeren een wanhopige woordenstrijd om te vermijden dat terreur een vrijgeleide naar ongebreidelde vervolging en doodstraffen wordt. Met name Danton heeft er schoon genoeg van. Hij roept de Conventie op een einde te maken aan zoveel geweld. Zijn toespraak drijft een wig tussen hem en Robespierre, met dramatische gevolgen. Op 5 April 1794 tuimelt ook het hoofd van Danton in de mand.

Eind 1793 , begin 1794. Het is onduidelijk wie het voor het zeggen heeft. De Conventie heeft haast geen controle meer over de geradicaliseerde secties in Parijs. De ‘Enragées’ onder leiding van mensen als Jacques-René Hébert willen alsmaar verder gaan. Het verleden moet worden uitgewist. Met de invoering van de republikeinse kalender wordt de teller van de geschiedenis op nul gezet. Ook de godsdienst moet er nu aan geloven. Er volgt een radicale ontkerstening.

Na de executie van Marie Antoinette en de Girondijnen steekt de terreur nog een tandje bij. Het komt nu aan op de zuivering van geheel Frankrijk, opdat het een echte republikeinse gemeenschap kan worden. Elke niet zuivere citoyen wordt nu opgejaagd wild. Zelfs gematigde revolutionairen als Manon Roland belanden onder de guillotine. Condorcet, schrijver van de nieuwe grondwet, de laatste grote verlichtingsfilosoof moet onderduiken.

In oktober 1793 begint het proces tegen Marie Antoinette of de ‘Weduwe Capet’ zoals ze voortaan wordt aangesproken. Net zoals bij de rechtszaak tegen haar man, is er ook dit keer sprake van een schijnproces. De voormalige koningin wordt niet alleen beschuldigd van samenzwering tegen de Franse Republiek, maar ook van incest met haar zoontje. Ondanks het ontbreken van hard bewijs voor alle haar ten laste gelegde beschuldigingen, wordt Marie Antoinette ter dood veroordeeld.

Op 13 juli 1793 wordt Jean Paul Marat vermoord in zijn bad. De dader is Charlotte Corday, een jonge vrouw van girondijnse strekking. Haar actie is het culminatiepunt van de machtsstrijd die zich de maanden voordien heeft afgespeeld in de revolutionaire rangen en met name die tussen de montagnards en de girondijnen. De strijd zal uiteindelijk beslecht worden door Robespierre. Op zijn bevel worden op 31 oktober, 21 girondijnen onthoofd onder de guillotine.

De sansculotten staan sterker dan ooit. Een paar keer per week komen ze samen in Les Sociétés Populaires waar over de politiek van de dag praten. Als deugdzame revolutionairen trachten ze strikte morele codes na te leven en ook vestimentair zijn er regels: geen opzichtige kledij, geen hoeden of sierraden. En geen baarden! Wie zich niet aan de code houdt, is verdacht. Wanneer Marat voor het eerst een namenlijst publiceert met zogenaamde ‘vijanden van het volk’ is het hek van de dam.

Begin 1793. De koning is niet meer! Maar wat nu? Voor Jean-Paul Marat, een communist avant la lettre en officieel voorzitter van de Jakobijnen, is het nog lang niet genoeg. In zijn krant ‘L'Ami du Peuple’ pleit hij in opruiende taal voor een radicale sociale omwenteling, met de vuisten op straat als het moet. Hij wordt gearresteerd wegens het oproepen tot geweld tegen de verraders van de regering en de Conventie, maar zijn proces loopt anders dan verwacht.

De koning is dood maar dat is voor de revolutionairen niet genoeg. Het schrikbewind van Robespierre wordt een feit en er zullen nog meer koppen rollen. Tot Napoleon in zicht komt. Johan Op de Beeck neemt je mee op een halsbrekende reis in dit vervolg van de serie De Franse Revolutie.

Na de slachtpartij op de Champ-de-Mars in juli 1790, bevindt Parijs zich in een staat van beleg. De aanhoudende volksopstand wordt door de Assemblée de kop ingedrukt. Revolutionairen als Danton en François Robert moeten onderduiken. En ook de pers wordt aan banden gelegd. Maar dan verschijnt de ‘onkreukbare’ Robespierre weer op het toneel. Met de toenemende oorlogsdreiging uit het buitenland ziet hij zijn kans schoon om de revolutie weer op het goede spoor te krijgen.

In de nacht van 20 op 21 juni 1791 tracht de koninklijke familie het revolutionaire broeinest Parijs te ontvluchten. Het is de bedoeling om de grens van de Oostenrijkse Nederlanden te bereiken waar ze zullen opgewacht worden door bevriende troepen. Zover komt het echter niet. In het dorpje Sainte-Menehould waar de koninklijke berline halt houdt, wordt het vermomde gezelschap herkend door de plaatselijke postmeester Jean-Baptiste Drouet. Hij verwittigt onmiddellijk de autoriteiten.

In 1790 is de revolutie nog jong. Welke kant moet het uit? Een constitutionele monarchie? Of alle macht aan het volk? De Assemblée zet een grote stap door alle kerkelijke eigendommen te nationaliseren. Ondertussen gaan revolutionairen als François Robert de strijd aan tegen de onwetendheid en de sociale ongelijkheid. Ze organiseren gratis openbaar onderwijs. Voor het eerst wordt ook het woord ‘democratie’ in de mond genomen. Robert richt zijn eigen krant op waarin hij pleit voor een republiek!

De koninklijke familie wordt door een volksmeute uit hun kasteel in Versailles gehaald en gedwongen om naar Parijs te komen. Daar moeten ze hun intrek nemen in het oude koninklijke paleis in de Tuilerieën. Vooral Marie-Antoinette moet het ontgelden: met allerlei spotprenten wordt ze het mikpunt van de haat van de bevolking. Ondertussen wordt in de Assemblée het revolutionaire werk verder gezet. In de Club des cordeliers weerklinkt voor het eerst het nieuwe devies ‘Liberté, égalité, fraternité!'

De koning wil « La déclaration des droits de l'homme et du citoyen » niet ondertekenen. Wat volgt is een periode van angst en groot wantrouwen onder de bevolking : ‘La Grande Peur’. Op het platteland gaan regelmatig kastelen in vlammen op en worden er bloedbaden aangericht. De adel vlucht. Om de orde te herstellen wordt er een Garde Nationale opgericht. Aan het hoofd ervan komt Lafayette te staan. Maar verhinderen dat tienduizenden mensen vanuit Parijs oprukken naar Versailles lukt niet.

Het epicentrum van de revolutionaire activiteiten bevindt zich in de Cordelierswijk. Het is ook de plek waar een jonge advocaat uit Luik zich recent gevestigd heeft: zijn naam is François Robert, en hij zal nog een belangrijke rol vervullen in de revolutie. Op 12 juli roept een revolutionair het volk op om zelf de wapens op te nemen. Er worden wapendepots geplunderd en burgermilities opgericht. Twee dagen later is het hek helemaal van de dam. Een grote gewapende menigte bestormt de Bastille.

Louis XVI ziet zich gedwongen om voor het eerst sinds 1614 de Staten-Generaal weer samen te roepen. Op 5 mei komen de drie standen bijeen in Versailles. Na een lange maand van impasse besluit de derde stand, samen met enkele hogere medestanders, zichzelf uit te roepen tot "Assemblée nationale". Als tegenzet laat de koning het paleis sluiten. In de ‘Salle du Jeu de paume’, het nieuwe onderdak van de Assemblée, wordt gezworen om niet meer uit elkaar te gaan vooraleer er een grondwet is gestemd.

Na de aanval op de Tuilerieën worden Lodewijk XVI en zijn familie gevangen gezet in de Tour du Temple. Op 21 september 1792 schaft het revolutionaire bewind officieel het koningschap af. In Parijs hangt er een sfeer van paranoia. Terwijl Condorcet de opdracht krijgt om een nieuwe grondwet te schrijven, worden politieke gevangenen massaal in hun cellen vermoord. Op 17 januari 1793, na zevenendertig uur non-stop debat, wordt de koning bij meerderheid ter dood veroordeeld wegens hoogverraad.

Zomer 1792. De spanning tussen de aanhangers van de constitutionele monarchie en de republikeinen loopt op. In de Assemblée bestaat er geen eensgezindheid. In de nacht van 9 augustus neemt een harde kern van sansculotten, waaronder Danton, François Robert en Camille Desmoulins, het heft in eigen handen. Gewapenderhand nemen ze het stadhuis is en installeren er een nieuw bestuur, ‘La Commune insurrectionnelle’. Tegen de ochtend wordt de aanval ingezet op het Tuilerieënpaleis.

Het is 1789. Frankrijk wordt getroffen door werkloosheid en hongersnood. Bovendien is de staat bankroet. De rijke adel en clerus weigeren om koning Louis XVI nog langer leningen toe te staan en de spilzucht van zijn echtgenote Marie-Antoinette te sponsoren. Haar bijnaam is “Madame Déficit”. In Parijs wordt gedweept met de ideeën van de verlichtingsfilosofen. Revolutionaire geesten zijn vol vuur van begrippen als vrijheid en gelijkheid. En in de straten hoor je kreten: ‘La mort aux riches!’

Johan Op de Beeck brengt het stormachtige verhaal van de Franse Revolutie: van de bestorming van de Bastille in 1789 tot de staatsgreep van Napoleon in 1799, van het nobele devies ' Liberté, Égalité, Fraternité’ tot de bloeddorstige terreur, van revolutionairen die naar de macht grepen maar vaak zelf onder de guillotine belandden.