Διορθωτικά μαθήματα Ιστορίας με τον Γιώργο Θ. Μαυρογορδάτο

Έγιναν βασιλείς και οι τρεις γιοι του Κωνσταντίνου Α΄, όχι όμως με την κανονική σειρά. Πρώτα ο δευτερότοκος Αλέξανδρος αποδείχθηκε καλύτερος από το αναμενόμενο. Αντίθετα, ο πρωτότοκος Γεώργιος Β΄ κατάφερε επανειλημμένα να απογοητεύσει ακόμη και τους βασιλόφρονες. Μετά τα Δεκεμβριανά, η βασιλεία απέκτησε ευρύτερη αποδοχή ως πόλος συσπείρωσης κατά του κομμουνισμού. Τον νέο ρόλο της ενσάρκωσαν ο Παύλος με τη Φρειδερίκη, με επιτυχία στην αρχή, αλλά έλλειψη προσαρμοστικότητας στη συνέχεια.

Ο Κωνσταντίνος Α΄, ο επονομαζόμενος «Δωδέκατος» ως συμβολικός διάδοχος του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα, απέτυχε οικτρά ως βασιλέας. Επηρεασμένος και από το περιβάλλον του και από την αρρώστια του, παραβίασε το πολίτευμα της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας και προσκολλήθηκε τελικά στο άρμα της Γερμανίας σε βάρος των συμφερόντων του κράτους του. Απόδειξη της ακαταλληλότητάς του ήταν και η πεισματική άρνησή του να παραιτηθεί έγκαιρα, σε όφελος της χώρας, αλλά και της δυναστείας.

Στη Νεότερη Ελλάδα, «ξενόφερτη» υπήρξε αναγκαστικά όχι η βασιλεία, αλλά η δυναστεία (όπως και σε άλλες χώρες). Δεν αρκεί όμως αυτό για να εξηγηθεί η αποτυχία της βασιλείας στη σύγχρονη Ελλάδα. Ο πιο επιτυχημένος βασιλέας ήταν ταυτόχρονα και ο πιο ξένος. Ο Γεώργιος Α΄ συμπλήρωσε πενήντα χρόνια βασιλείας, επιδεικνύοντας αξιοθαύμαστη προσαρμοστικότητα στις κρίσεις. Αντίθετα, ο γιός του Κωνσταντίνος Α΄ υπήρξε κατά βάθος ο πιο Ρωμιός βασιλιάς, αλλά απέτυχε οικτρά.

Πιο πολύ μοιάζουν μεταξύ τους οι κοινοβουλευτικές δημοκρατίες, βασιλευόμενες και αβασίλευτες, παρά οι αβασίλευτες με τα προεδρικά πολιτεύματα (όπως των ΗΠΑ). Εκτός από το Ηνωμένο Βασίλειο, υπάρχουν επτά ακόμη βασιλευόμενες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες στην Ευρώπη. Εξακολουθούν να προτιμούν την κληρονομική βασιλεία ως εγγύηση της συνταγματικής νομιμότητας, αλλά και ως ενσάρκωση της κρατικής υπόστασης, ιστορικής συνέχειας και ενότητας, όπως φάνηκε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν πολλά κράτη βρέθηκαν υπό εχθρική κατοχή.

Στις ξένες γλώσσες χρησιμοποιούν μόνο τον (ελληνικό) όρο «μοναρχία», ενώ στα ελληνικά υπάρχει και ο όρος «βασιλεία». Μπορεί λοιπόν να γίνει λόγος και για «βασιλευόμενη δημοκρατία», ενώ στις ξένες γλώσσες το ίδιο ακριβώς κοινοβουλευτικό πολίτευμα το ονομάζουν αναγκαστικά «συνταγματική μοναρχία». Αντίστροφα, στα ελληνικά η λέξη «δημοκρατία» σημαίνει άλλοτε το αβασίλευτο πολίτευμα και άλλοτε το δημοκρατικό, που στις ξένες γλώσσες ονομάζονται republic (από τα λατινικά) και democracy (από τα ελληνικά) αντίστοιχα.

Το τελευταίο διάστημα, δύο θάνατοι εστεμμένων προκάλεσαν μεγάλη συζήτηση για το ζήτημα της βασιλείας. Στη χώρα μας, η σχετική συζήτηση χαρακτηρίστηκε από απίστευτες ανοησίες και ανακρίβειες. Υπάρχει λοιπόν ανάγκη για μερικά διορθωτικά μαθήματα Ιστορίας, πρώτα για τη βασιλεία γενικά και ύστερα για τη βασιλεία στη Νεότερη Ελλάδα. Χρειάζεται πρώτα να συνειδητοποιήσουμε την οικουμενικότητα της βασιλείας στην παγκόσμια ιστορία. Για χιλιάδες χρόνια η βασιλεία υπήρξε το πιο συνηθισμένο πολίτευμα στον κόσμο.

Ποιες συνέπειες είχαν οι εξαιρέσεις από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, δηλαδή η παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των Ελλήνων στην Πόλη (και Ίμβρο και Τένεδο) με αντιστάθμισμα την παραμονή των Τούρκων (και άλλων μουσουλμάνων) στη Δυτική Θράκη; Μία χριστιανική εκκλησία με θεωρητικά οικουμενική εμβέλεια παραμένει αιχμάλωτη σε μουσουλμανικό κράτος. Επιπλέον, ενώ η ελληνική μειονότητα σχεδόν εξαφανίστηκε, η παρουσία τουρκικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη δημιουργεί ανησυχίες για την ασφάλεια της Ελλάδας.

Το ΚΚΕ αύξησε την επιρροή του μεταξύ των προσφύγων χάρη στην πρωτοφανή αλληλεγγύη και ώσμωση μεταξύ οπαδών της Αβασίλευτης Δημοκρατίας μετά το αποτυχημένο Κίνημα του 1935. Στην Κατοχή, οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν πολλούς πρόσφυγες στο ΕΑΜ, όχι όμως όλους. Από αντίδραση στη συνεργασία του ΚΚΕ με τους Σλαβομακεδόνες, άλλοι μετακινήθηκαν προς τα δεξιά. Η πολυδιάσπαση των προσφύγων ισοδυναμούσε με αφομοίωσή τους, αφού κατανεμήθηκαν στις ίδιες με τους γηγενείς μεταπολεμικές παρατάξεις.

Ως εθνοτική ομάδα που γνώριζε δυσμενείς διακρίσεις, αλλά και ως αγρότες ή ως εργάτες, οι πρόσφυγες ήταν εύλογο να στραφούν στο Αγροτικό Κόμμα και στο ΚΚΕ αντίστοιχα. Φαίνεται λοιπόν ότι η απήχηση των δύο κομμάτων ήταν μεγαλύτερη μεταξύ των προσφύγων. Το ενδιαφέρον του ΚΚΕ για τους πρόσφυγες εκδηλώθηκε αμέσως, με εντολή της Κομμουνιστικής Διεθνούς, της οποίας αποτελούσε «Ελληνικό Τμήμα» (ΕΤΚΔ). Υπήρξαν όμως σημαντικά αρχικά εμπόδια, όπως το λεγόμενο «εθνικό ζήτημα».

Οι πρόσφυγες αποδείχθηκαν ευάλωτοι στη δημαγωγία και διαθέσιμοι για αλλοπρόσαλλα πολιτικά εγχειρήματα (ακόμη και φασιστικού τύπου). Με τον εκβιασμό ότι θα απόσχουν από τις εκλογές, κατάφεραν το 1926 να αρχίσει αμέσως η μερική προκαταβολή αποζημιώσεων. Ο Βενιζέλος όμως έκλεισε οριστικά το ζήτημα της «πλήρους» αποζημίωσης το 1930. Στις εκλογές του 1933, αρκετοί πρόσφυγες παρασύρθηκαν από την ψεύτικη υπόσχεση του Αντιβενιζελισμού για πρόσθετες αποζημιώσεις ώστε να του χαρίσουν την εκλογική νίκη.

Η αδιαφορία του Αντιβενιζελισμού (ή πάντως μεγάλης μερίδας του) για τους αλύτρωτους μεταμορφώθηκε σε απροκάλυπτη εχθρότητα όταν ήρθαν ως πρόσφυγες. Όχι μόνο απουσίασε από το έργο της προσφυγικής αποκατάστασης, αλλά και υποσχόταν ότι θα το ανατρέψει, κρατώντας ζωντανές τις ελπίδες των γηγενών ότι θα έπαιρναν κάποτε τη γη των προσφύγων. Αρχικά αξίωσε τον αποκλεισμό ή διαχωρισμό των προσφύγων από το πολιτικό σύστημα, ενώ τους απέκλειε από τα δικά του ψηφοδέλτια.

Οι πρόσφυγες εξασφάλισαν μετά το 1922 την εκλογική επικράτηση του Βενιζελισμού και της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Χωρίς τη διαρροή προσφύγων, ο Βενιζελισμός θα είχε παραμείνει στην εξουσία και η Αβασίλευτη θα είχε εμπεδωθεί. Ως αλύτρωτοι, είχαν στραφεί στον Βενιζελισμό ήδη από το 1914-15. Μετά την Καταστροφή, μόνο χάρη στον Βενιζελισμό απέκτησαν περίθαλψη, σπίτια, χωράφια, αποζημιώσεις, πολιτικά δικαιώματα και προστασία απέναντι στην εχθρότητα των γηγενών. Υπήρχε επιπλέον οιονεί θρησκευτική προσήλωση στον Βενιζέλο.

Οι αντιλήψεις και συμπεριφορές πολλών γηγενών απέναντι στους πρόσφυγες άγγιξαν τα όρια κανονικού ρατσισμού. Αμφισβητούσαν την ίδια την «ελληνικότητα» των προσφύγων, αλλά και την ηθική των γυναικών προσφύγων. Γι’ αυτούς, οι πρόσφυγες ήσαν «ξένοι» που ήρθαν να τους πάρουν τη γη τους και τις δουλειές τους, στη βιομηχανία και στο εμπόριο. Η επιδίωξη των γηγενών να διώξουν τους πρόσφυγες και να αρπάξουν τα χωράφια τους τροφοδοτούσε συνεχείς συγκρούσεις στην ύπαιθρο.

Οι περισσότεροι πρόσφυγες βίωσαν μία βίαιη διαδικασία κοινωνικού υποβιβασμού. Αγρότες βρέθηκαν σε αστικές παραγκουπόλεις, ενώ αστοί βρέθηκαν στην ύπαιθρο. Ως ξεπεσμός βιώθηκε και η απώλεια της περιουσίας, η μετάβαση από μη χειρωνακτική σε χειρωνακτική εργασία, από θέση αφεντικού σε θέση εργάτη, η ανάγκη να βρουν οι γυναίκες εξωτερική εργασία. Γλωσσικές και άλλες ιδιαιτερότητες δημιούργησαν χάσμα «εθνοτικό» (ethnic) με τους γηγενείς, που διευρύνθηκε και συντηρήθηκε από την οικιστική απομόνωση των προσφύγων.

Η αγροτική αποκατάσταση περιέλαβε περισσότερους από τους μισούς πρόσφυγες. Οι υπόλοιποι δεν μπορούσαν να βρουν απασχόληση παρά μόνο στις μεγάλες πόλεις. Τους πρόσφυγες ταλαιπώρησαν για δεκαετίες τα χρέη που δημιούργησε η αποκατάστασή τους, αλλά και η προσδοκία αποζημιώσεων για τις περιουσίες που άφησαν πίσω. Μόνο μία μειοψηφία μπορεί να θεωρηθεί ότι έλαβε ικανοποιητική ή και υπερβολική αποζημίωση. Τελικά έμειναν σοβαρές ανισότητες και αδικίες, σε βάρος κυρίως των προσφύγων στις πόλεις.

Οι πρόσφυγες από την Τουρκία μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ήσαν περίπου ένα εκατομμύριο. Η αγροτική προσφυγική αποκατάσταση μέχρι το 1938 περιέλαβε 167.000 οικογένειες. Από αυτές, 83% είχαν ήδη εγκατασταθεί μέχρι τα μέσα του 1926. Περίπου 90% του συνόλου εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία και στη Θράκη. Αντίθετα, η «αστική» προσφυγική αποκατάσταση (στις πόλεις), δηλαδή η στέγαση, προχώρησε με πολύ βραδύτερο ρυθμό και έμεινε για δεκαετίες ανολοκλήρωτη για τουλάχιστον 30.000 οικογένειες.

Η αποκατάσταση και αφομοίωση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής υπήρξε το μεγαλύτερο ειρηνικό επίτευγμα του νεοελληνικού κράτους και έθνους. Πέρα από το μέγεθος, υπήρξε μοναδική και η ταχύτητα. Αξιοποιήθηκε αποτελεσματικά η ξένη βοήθεια και συνεργάστηκαν γόνιμα Έλληνες και ξένοι στο πλαίσιο της ΕΑΠ. Έτσι επιτεύχθηκαν οι ανθρωπιστικοί, εθνικοί και κοινωνικοί στόχοι που επιδιώχθηκαν. Στη συντριπτική τους πλειονότητα, οι πρόσφυγες έγιναν ιδιοκτήτες μικροαστοί της πόλης και του χωριού, όπως οι γηγενείς.

Στόχος της υποχρεωτικής ανταλλαγής ήταν να πάψουν να υπάρχουν ελληνικοί πληθυσμοί σε τουρκικό έδαφος και τουρκικοί πληθυσμοί σε ελληνικό έδαφος, ώστε να μην προκύπτουν πλέον αφορμές για συγκρούσεις. Όμως ο Βενιζέλος πέτυχε την παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη (και στην Ίμβρο και Τένεδο), με αντιστάθμισμα την παραμονή των Τούρκων και άλλων μουσουλμάνων στην ελληνική Δυτική Θράκη. Έτσι, οι ελληνοτουρκικές διενέξεις διαιωνίστηκαν και εξαιτίας αυτών των εξαιρέσεων.

Το φθινόπωρο του 1922, η Ελλάδα είχε άμεση ανάγκη μίας συμφωνημένης υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών, αφού η Τουρκία απέκλειε την επιστροφή όσων Ελλήνων είχαν φύγει, αλλά και την παραμονή των υπολοίπων. Αντίθετα, στην Ελλάδα παρέμενε σχεδόν μισό εκατομμύριο Τούρκων. Ήταν αδύνατο να εκδιωχθούν χωρίς συμφωνία υποχρεωτικής ανταλλαγής. Η υποχρεωτικότητα υπήρξε συνέπεια της τουρκικής στάσης. Χάρη στον Βενιζέλο, η σχετική ελληνοτουρκική σύμβαση υπογράφηκε έξι μήνες πριν από την ίδια τη Συνθήκη Ειρήνης.

Το 1922, μόνο ο Βενιζέλος μπορούσε να ελαχιστοποιήσει στη Λωζάνη τις συνέπειες της ήττας, επιβάλλοντας πρώτα δυσάρεστες αποφάσεις: την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης και την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών. Μόνο εκείνος μπορούσε επίσης να αναστήσει τη συμμαχία της ηττημένης Ελλάδας με τις νικήτριες Μεγάλες Δυνάμεις. Κατάφερε έτσι να αποφύγει άλλες εδαφικές απώλειες και την πληρωμή πολεμικών επανορθώσεων, ενώ η Τουρκία αναγνώρισε επιτέλους την ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.

Υπό την πίεση των πιο ακραίων, η λεγόμενη «Επανάσταση του 1922» προχώρησε στη δίκη και εκτέλεση των Έξι που κρίθηκαν υπεύθυνοι για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ανεξάρτητα από το όποιο άμεσο θετικό αποτέλεσμα, η εκτέλεση των Έξι είχε μακροπρόθεσμα εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις. Όπως και στη Γερμανία νωρίτερα, η απαλλαγή των στρατιωτικών και η ενοχοποίηση των πολιτικών για την ήττα υπονόμευσε καίρια τη δημοκρατία. Επιπλέον, παρατάθηκε ο Εθνικός Διχασμός ως εμφύλιος πόλεμος.

Παρά τις επίσημες διακηρύξεις, η τύχη του Ελληνισμού της Τουρκίας δεν απασχολούσε τους Αντιβενιζελικούς, τουλάχιστον ως πρώτη προτεραιότητα. Υπερίσχυε μάλιστα σε πολλούς το μίσος που προκαλούσε η πίστη των περισσοτέρων Ελλήνων της Τουρκίας στον Βενιζέλο. Τα κύρια άρθρα «Οίκαδε…» και «Οι Πομερανοί» στην εφημερίδα «Καθημερινή» δεν πρόλαβαν να συμβάλουν στη στρατιωτική κατάρρευση, όπως υποστηρίχθηκε ύστερα. Φανέρωναν όμως αδιαφορία για τους ελληνικούς πληθυσμούς, που μέχρι την τελευταία στιγμή εμποδίστηκαν να φύγουν.

Οι Αντιβενιζελικοί απέκρουαν τις διπλωματικές λύσεις όσο το γόητρο και το ηθικό του ελληνικού στρατού ήσαν ακμαία και τις αποδέχτηκαν μόνο όταν είχαν πλέον καταρρακωθεί και τα δύο. Ακόμη και όταν προεξοφλούσαν την καταστροφή, δεν προχώρησαν στην επιβαλλόμενη εκκένωση της Μικράς Ασίας από τον ελληνικό πληθυσμό και τον στρατό. Άφησαν ιδίως τη Στρατιά αποτελματωμένη σε ένα μέτωπο που ήταν ευάλωτο ακριβώς στο σημείο όπου εκδηλώθηκε η απόλυτα προβλέψιμη τουρκική επίθεση.

Για τη συνέχιση του πολέμου, οι Αντιβενιζελικοί επέλεξαν ως υπουργό Στρατιωτικών τον ανίδεο Νικόλαο Θεοτόκη και ως αρχιστράτηγο τον αστοιχείωτο Αναστάσιο Παπούλα, προκαλώντας ανταγωνισμό και πολυφωνία μεταξύ διαφόρων στρατιωτικών. Έτσι αποφασίστηκε το καλοκαίρι του 1921 η προέλαση προς την Άγκυρα. Χωρίς σαφείς στόχους, η Στρατιά Μικράς Ασίας υπέστη εξαντλητικές πορείες, μεγάλες στερήσεις και σκληρές μάχες στον Σαγγάριο, με πολλές απώλειες. Έχασε έτσι το ηθικό της και τη μαχητική της ικανότητα.

Αντί να εκμεταλλευθούν τρεις διαδοχικές ευκαιρίες διπλωματικής διεξόδου, με βρετανική μεσολάβηση και υποστήριξη, οι Αντιβενιζελικοί επιδίωξαν οριστική στρατιωτική λύση στη Μικρά Ασία από μόνο τον ελληνικό στρατό. Ήθελαν να αποδείξουν προπαντός στη Μεγάλη Βρετανία ότι θα τα καταφέρουν εξίσου καλά ή και καλύτερα από τον Βενιζέλο. Αντίστροφα, τους κατείχε ο φόβος ότι τυχόν απαγκίστρωση εκ μέρους τους από τη Μικρά Ασία θα επέφερε μοιραία την επιστροφή του μισητού εχθρού.

Οι Αντιβενιζελικοί οργάνωσαν το νόθο δημοψήφισμα του 1920 για να μεταθέσουν την ευθύνη της επανόδου του Κωνσταντίνου στον ίδιο τον Λαό. Για να εκμεταλλευθούν το γόητρό του ως νικηφόρου Στρατηλάτη, δημιούργησαν ύστερα την πλαστή εντύπωση ότι τάχα αναλάμβανε ξανά «αρχιστράτηγος», όπως στους Βαλκανικούς Πολέμους. Γι’ αυτό τον περιέφεραν στη Μικρά Ασία επί τρεις μήνες σαν ζωντανό ακόμη σύμβολο, μολονότι ήταν βαριά άρρωστος και δεν είχε αρκετή επαφή με την πραγματικότητα.

Ο Κωνσταντίνος Α΄ δεν έχει στρατιωτικές ευθύνες για τη Μικρασιατική Καταστροφή επειδή δεν υπήρξε στ’ αλήθεια «αρχιστράτηγος», όπως τον παρουσίασαν. Η κυριότερη ευθύνη του είναι ότι επέμεινε να επιστρέψει το 1920 παρά τις προειδοποιήσεις της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας ότι η επάνοδός του θα προκαλούσε απαλλαγή τους από κάθε δέσμευση απέναντι στην Ελλάδα, καθώς και τη διακοπή κάθε οικονομικής βοήθειας. Μολονότι βαριά άρρωστος, έμεινε προσκολλημένος στον θρόνο.

Ο Βενιζέλος ήταν βέβαιος ότι θα κέρδιζε τις εκλογές που έγιναν την 1η Νοεμβρίου 1920. Δεν μπορούσε άλλωστε να τις καθυστερήσει άλλο, αφού παρουσίασε τη Συνθήκη των Σεβρών σαν οριστική τάχα συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία. Ωστόσο, ο απροσδόκητος θάνατος του βασιλέα Αλεξάνδρου μετέτρεψε τις εκλογές σε άτυπο δημοψήφισμα υπέρ της επιστροφής του Κωνσταντίνου, εξασφαλίζοντας σαρωτική νίκη στους Αντιβενιζελικούς, χάρη στην πλειοψηφία της Παλαιάς Ελλάδας και των αλλοεθνών της Μακεδονίας.

Μετά την κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό το 1919 προέκυψε ένας φαύλος κύκλος στρατιωτικών επιχειρήσεων, με διαδοχική διεύρυνση της κατεχόμενης έκτασης και αύξηση του τουρκικού πληθυσμού της. Η Συνθήκη των Σεβρών παρουσιάστηκε σαν οριστική συνθήκη ειρήνης. Υπογράφοντάς την, ωστόσο, το σουλτανικό οθωμανικό καθεστώς της Κωνσταντινούπολης ολοκλήρωσε την απαξίωσή του, σε όφελος της εθνικιστικής επανάστασης του Κεμάλ. Έτσι, αντί για ειρήνη, η συνθήκη έφερε πόλεμο για την εφαρμογή της.

Τον Μάιο του 1919 παρουσιάστηκε μοναδική ευκαιρία για κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό, με κοινή απόφαση Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας και ΗΠΑ. Ο Βενιζέλος μπορούσε να υπολογίζει ότι η Ελλάδα δεν θα αντιμετώπιζε ποτέ μόνη της τους Τούρκους, αλλά η προσήλωση στη Σμύρνη υπήρξε εξαρχής άστοχη, από στρατιωτική, αλλά και από οικονομική άποψη. Αν νέα κρατικά σύνορα την είχαν αποκόψει από τη μικρασιατική ενδοχώρα της, θα είχε αναπόφευκτα παρακμάσει.

Το 1915 ο Ιωάννης Μεταξάς διαφωνούσε με τον Βενιζέλο για την ιδέα εδαφικής επέκτασης στη Μικρά Ασία, σε χώρα με πληθυσμό στην πλειονότητα τουρκικό, που θα αλλοίωνε την εθνική υπόσταση του ελληνικού κράτους. Η άμυνα και η ασφάλειά της θα απορροφούσε στρατιωτικούς και άλλους πόρους του κράτους, εξασθενίζοντας επικίνδυνα τη θέση του στην Ευρώπη. Πράγματι, η ελληνική ζώνη που διεκδίκησε ο Βενιζέλος θα περιλάμβανε μεγάλη τουρκική πλειοψηφία.

Οι αντίπαλοι του Βενιζέλου ισχυρίζονταν ότι, αν η Ελλάδα έμπαινε στον πόλεμο ως σύμμαχος της Αντάντ και εχθρός της Τουρκίας, θα προκαλούσε αμέσως τον αφανισμό των εκεί Ελλήνων. Βαυκαλίζονταν με τις υποσχέσεις της Γερμανίας ότι θα τους προστάτευε, όσο η Ελλάδα έμενε ουδέτερη. Ωστόσο, οι διωγμοί των Ελλήνων κλιμακώθηκαν το 1916. Η πλειονότητα των προσφύγων από την Τουρκία εύλογα ταυτιζόταν με τον Βενιζέλο, που υποσχόταν να πετύχει την επιστροφή τους.

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος πρόσφερε στην Ελλάδα μία μοναδική ευκαιρία να αντιμετωπίσει την Τουρκία στο πλευρό ισχυρών συμμάχων (Αντάντ) και την τελευταία ευκαιρία για τη διάσωση των εκεί ελληνικών πληθυσμών. Το 1915 η Αντάντ υποσχέθηκε στην Ελλάδα εδαφικά ανταλλάγματα στα παράλια της Μικράς Ασίας αν γινόταν σύμμαχος. Ο Βενιζέλος πρότεινε τη συμμετοχή της Ελλάδας στην εκστρατεία των Δαρδανελλίων, αλλά η αντίδραση του Μεταξά και η άρνηση του Κωνσταντίνου τον οδήγησαν σε παραίτηση.

Το 1914 η Ελλάδα αντιμετώπισε άμεσο κίνδυνο νέου πολέμου με την Τουρκία, στον οποίο όμως θα ήταν ολομόναχη, χωρίς συμμάχους πλέον. Η κυβέρνηση Βενιζέλου έκανε ό,τι μπορούσε για την αποτροπή του πολέμου, αρχίζοντας διαπραγματεύσεις με την Τουρκία για το ζήτημα των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου και συμφωνώντας καταρχήν στην ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών με μουσουλμανικούς από την Ελλάδα. Αλλά η έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου άλλαξε τελείως την κατάσταση.

Αντιδρώντας στην απώλεια όλων σχεδόν των ευρωπαϊκών εδαφών, οι Νεότουρκοι υιοθέτησαν ως συνταγή σωτηρίας τον εκτουρκισμό, με θρησκευτικό κριτήριο. Οι μη Μουσουλμάνοι στοχοποιήθηκαν ως μη νομιμόφρονες και πράκτορες ξένων συμφερόντων. Για την ασφάλεια της Μικράς Ασίας, οι Νεότουρκοι αρνήθηκαν να αποδεχθούν την απόκτηση των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου από την Ελλάδα. Επιπλέον, οι ελληνικοί πληθυσμοί των μικρασιατικών παραλίων έπρεπε να εκδιωχθούν ή να μεταφερθούν στα βάθη της ανατολικής Μικράς Ασίας.

Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, η συνθήκη ειρήνης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία εγγυήθηκε τα κάθε λογής δικαιώματα και συμφέροντα των Μουσουλμάνων στις Νέες Χώρες που είχε αποκτήσει η Ελλάδα. Ο Βενιζέλος απέβλεπε πλέον στη μελλοντική ειρηνική συνύπαρξη Ελλάδας και Τουρκίας και απέκλειε ουσιαστικά τη διεκδίκηση άλλων τουρκικών εδαφών από την Ελλάδα. Η πολιτική του ταίριαζε σε μία χώρα που έβγαινε κερδισμένη από τους πολέμους. Δεν ίσχυε όμως το ίδιο για την Τουρκία.

Από το 1821, όσοι Μουσουλμάνοι γλίτωσαν από σφαγές έφυγαν από την επαναστατημένη Ελλάδα (ή αλλαξοπίστησαν). Μετά την ειρηνική προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας, πάλι έφυγαν οι Μουσουλμάνοι. Τέλος, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι προκάλεσαν πρώτα προσφυγικό κύμα Μουσουλμάνων από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια προς την Τουρκία, ύστερα Ελλήνων από την Τουρκία προς την Ελλάδα, ύστερα ελληνική απόβαση στη Μικρά Ασία για την παλιννόστηση των προσφύγων και την προστασία των ελληνικών πληθυσμών.

1821 και 1922 συνδέονται. Μετά την εμφάνιση του εθνικισμού, δεν είναι πλέον βιώσιμες οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες. Από το 1821 δεν δρομολογείται μόνο η συγκρότηση ελληνικού εθνικού κράτους. Δρομολογείται ταυτόχρονα και η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αποκλείεται πλέον να διατηρηθεί και να περάσει ακέραιη σε ελληνικό ή έστω πολυεθνικό έλεγχο. Εκατό χρόνια αργότερα, οι Τούρκοι στη Μικρά Ασία πολεμούσαν για την ίδια τους την πατρίδα και όχι πια για την αυτοκρατορία τους.

Από το 1944 το Κυπριακό συνδέθηκε ξανά με εσωτερικές πολιτικές διαμάχες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο, όπου ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος πρώτα ένωσε και ύστερα δίχασε. Έγινε έτσι φανερή η νομοτελειακή γένεση εμφυλίων συγκρούσεων, αλλά και οι ενδεχόμενες αυτοκαταστροφικές συνέπειές τους, όπως απέδειξε τελειωτικά το προδοτικό πραξικόπημα του 1974.

Η καλύτερη (αν όχι η μόνη) ευκαιρία για Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα παρουσιάστηκε τον Οκτώβριο του 1915, όταν η Μεγάλη Βρετανία πρόσφερε αμέσως την Κύπρο αν η Ελλάδα βοηθούσε με τον στρατό της τη Σερβία. Όμως η προσφορά της Κύπρου απορρίφθηκε από τον βασιλέα Κωνσταντίνο και ουδέποτε επαναλήφθηκε.

Η εθνική ολοκλήρωση δεν περιέλαβε τη Βόρεια Ήπειρο. Τη διεκδίκησή της έβλαψε πρώτα ο Εθνικός Διχασμός και ύστερα η εμφύλια σύγκρουση του 1944, επειδή οι αντίπαλοι του ΚΚΕ βρέθηκαν εντελώς εξαρτημένοι από τους Βρετανούς και τους Αμερικανούς και υποχρεώθηκαν να αποσύρουν το ζήτημα από τη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης το 1946.

Η εμφύλια σύγκρουση που επέλεξε το ΚΚΕ το 1944 ουσιαστικά ματαίωσε τη διεκδίκηση της Βορείου Ηπείρου και της Κύπρου, επειδή οι αντίπαλοί του βρέθηκαν εντελώς εξαρτημένοι από τους Βρετανούς και τους Αμερικανούς. Μόνο το ΚΚΕ είχε από πριν σχέδιο. Στόχος του δεν ήταν οι Άγγλοι αλλά οι Έλληνες ανταγωνιστές του.

Ο Εμφύλιος Πόλεμος 1946-49 είχε σχέση με την εθνική ολοκλήρωση επειδή αφορούσε την ελληνική Μακεδονία και τη διατήρησή της από το ελληνικό κράτος. Γι’ αυτό πολέμησε η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών. Στους Σλαβομακεδόνες, ως πλειονότητα του ΔΣΕ, το ΚΚΕ υποσχέθηκε στο τέλος «πλήρη εθνική αποκατάσταση», με απόσπαση μέρους της ελληνικής επικράτειας.

Αποδείχθηκαν μοιραία λάθη οι εξαιρέσεις από την ελληνοτουρκική υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, δηλαδή η παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των Ελλήνων στην Πόλη (και στην Ίμβρο και Τένεδο), με αντιστάθμισμα την παραμονή των Τούρκων και άλλων μουσουλμάνων στην ελληνική Δυτική Θράκη. Η επιφανειακή ισορροπία έχει προ πολλού ανατραπεί αμετάκλητα.

H υλοποίηση του ναζιστικού Ολοκαυτώματος στην κατεχόμενη Ελλάδα επηρεάστηκε από τον βαθμό αφομοίωσης των Εβραίων της ως Ελλήνων. Στην Παλαιά Ελλάδα, όπου ο κανόνας ήταν η αφομοίωση, οι Εβραίοι είχαν διπλάσιες πιθανότητες διαφυγής από ό,τι στις Νέες Χώρες. Χωρίς την περίπτωση της Κέρκυρας, είχαν σχεδόν τριπλάσιες πιθανότητες. Νωρίτερα, το 1940 ο συνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής είχε αποδείξει ότι μπορεί κανείς να ανήκει ολόψυχα στο Ελληνικό Έθνος χωρίς να είναι Χριστιανός Ορθόδοξος.